هویّت‌شناسی اسماعیل صادق الوعد در آیه 54 سوره مریم و نقد أقوال مفسّران

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 5، دوره 8، شماره 30، مرداد 1396، صفحه 87-110   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سعید مرادی کیاسرائی¹؛ امین عظیمی²

¹دانشجوی کارشناسی ارشد رشته تفسیر و علوم قرآن دانشگاه قم، قم، ایران

²دانشجوی کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن دانشگاه علوم و معارف قم، قم، ‌ایران

چکیده

در آیه 54 سوره مریم از پیامبری به نام اسماعیل با صفت «صادق الوعد» یاد شده است: ﴿واذکُر فِى الکِتبِ اِسمعیلَ اِنَّهُ کانَ صادِقَ الوَعدِ و کانَ رَسولاً نَبیـّا﴾. در این که آیا این اسماعیل همان اسماعیل معروف، فرزند ابراهیم است یا اسماعیل بن حزقیل از انبیاء بنی اسرائیل، میان مفسّران محلّ گفت‌وگو است. غالب مفسّران شیعه و اهل‌سنّت احتمال اول را برگزیده و گفته‏اند مراد اسماعیل بن ابراهیم است. اما گروه دیگری از مفسّران با استناد به سیاق آیات و همچنین برخی روایات وارده در این زمینه، دیدگاه دوم را برگزیده‌اند، از این رو نخست دیدگاه قرآن و سپس مسائل دیگری که از روایات اسلامی و تواریخ و ادلّه عقلیه قابل برداشت است به طور جداگانه مورد بررسی قرار خواهد گرفت تا ابعاد مختلف این مبحث روشن گردد.

کلیدواژه‌ها

تفسیر آیات؛ انبیاء الهی؛ عدد پیامبران؛ مرسله ابن سنان؛ ادلّه عقلیه

مراجع

قرآن کریم.

ابن الأثیر، علی بن ابی الکرم. 1385ش، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر‌- دار بیروت.

ابن بابویه، محمد بن علی. ‏1378ق، ‏عیون أخبار الرضا، تحقیق مهدی لاجوردی، تهران: نشر جهان.

ابن بابویه، محمد بن علی.1385ش، علل الشرائع، قم‏: کتابفروشی داوری.

ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله. ۱۴۱۲ق، الاستیعاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت: دار الجیل.

ابن‌غضائری(واسطی بغدادی)، احمد بن حسین.1380ش، الرجال، تصحیح محمدرضا حسینی جلالی، قم: مؤسسه دار الحدیث.

ابن‌قولویه، جعفر بن محمد.1356ش، کامل الزیارات‏، ‏محقق عبدالحسین امینی، ‏نجف‌ اشرف:‏ دار‌ المرتضویة.

أحمد بن حنبل، 1420ق، مسند الإمام أحمد بن حنبل، تحقیق شعیب الأرنؤوط، بی‌جا: مؤسسة الرسالة.

اردبیلی، محمد بن علی. 1403ق، جامع الرواة، چاپ پنجم، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی.

امین، محسن. ۱۴۰۳ق، اعیان الشیعه، بیروت: چاپ حسن امین.

‏آلوسی، سید محمود. 1415ق، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، ‏تحقیق علی عبدالباری عطیة، بیروت: ‏دار الکتب العلمیه‏.

بحر العلوم طباطبایی، سید محمد مهدی. 1363ش، الفوائد الرجالیه، تحقیق و تعلیق محمد صادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران: مکتبۀ الصادق.

بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر. ۱۴۱۷ق، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر.

بیضاوی، عبد الله بن عمر. 1418‌ق، ‏أنوار التنزیل و أسرار التأویل‏، ‏بیروت: دار احیاء التراث العربی‏.

ثقفی کوفی، ابراهیم بن محمد. ۱۳۵۳ش، الغارات، تحقیق جلال الدین حسینی ارموی، تهران: انجمن آثار ملی.

جوادی آملی، عبدالله. درس‌گفتارهای تفسیر قرآن در مسجد أعظم.

حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله. 1411ق، المستدرک على الصحیحین، تحقیق: مصطفی عبد‌القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة.

حلّی، حسن بن یوسف. 1411ق، رجال العلامة الحلّی، چاپ دوم، نجف: دار الذخائر.

حلّی، حسن بن یوسف. بی‌تا، منتهی المطلب، بی‌جا: بی‌نا.

حلّی، حسن بن علیّ بن داود. 1342ش، الرجال(لابن داود)، تهران: دانشگاه تهران.

خطیب، عبدالکریم. بی‌تا، التفسیر القرآنى للقرآن‏، بیروت: ‏دار الفکر العربی‏.

خمینی، سیّد روح الله. 1410ق، البیع، قم: اسماعیلیان.

خویی، سیّد ابوالقاسم. 1412ق، مصباح الاصول، قم: مکتبۀ الدواری.

ربّانی، محمد حسن. 1390ش، آسیب شناسی حدیث، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.

رسولی محلاتی، سید هاشم.1390ش، تاریخ انبیاء، چاپ بیست و پنجم، قم: بوستان کتاب- مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ علمیه قم.

‏زمخشری، محمود. 1407‌ق، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ‏چاپ سوم، بیروت: دار‌ الکتاب العربی.

سبحانی، جعفر. 1410ق، کلیات فی علم الرجال، چاپ دوم، قم: مدیریت حوزه علمیه قم.

سیوطی، جلال الدین. 1421‏ق، الإتقان فی علوم القرآن، چاپ دوم، بیروت: دار الکتاب العربی.

شفتی گیلانی، سیّد محمد باقر بن محمد نقی. بی‌تا، مطالع الأنوار، اصفهان: انتشارات مهدوی.

شیخ بهایی، محمد بن الحسن. بی‌تا، الحبل المتین، قم: مکتبۀ بصیرتی.

صادقی تهرانی، محمد. 1365ش، ‏الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی‏.

صدر، سید محمد باقر. 1420ق، قاعده لا ضرر و لا ضرار، مقرر: سید کمال حیدری، قم: دار الصادقین للطباعة والنشر.

طباطبایی، سید محمد حسین.1417ق، المیزان فى تفسیر القرآن‏‏، چاپ پنجم، قم: ‏دفتر انتشارات اسلامی جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم.

طبرسی، فضل بن حسن.1372‌ش، مجمع البیان فى تفسیر القرآن‏، تهران: انتشارات ناصرخسرو. ‏

طبری، ابو جعفر محمد بن جریر. ۱۳۸۷ش، تاریخ طبری، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، چاپ دوم، بیروت: دار التراث.

طبری، ابو جعفر محمد بن جریر. 1412‌ق‏، جامع البیان فى تفسیر القرآن‏، بیروت: دار المعرفه‏.

طوسی، محمد بن حسن. ۱۳۴۸ش، اختیار معرفة الرجال(رجال الکشی)، تحقیق حسن مصطفوی، مشهد: دانشگاه مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، مرکز تحقیقات و مطالعات.

طوسی، محمد بن حسن. 1351ش، الفهرست، مشهد: چاپخانه دانشگاه مشهد.

طوسی، محمد بن حسن. ۱۴۰۳ق، عدة الأصول، به کوشش محمد مهدی نجف، قم: بی‌نا.

طوسی، محمد بن حسن. 1411ق، الغیبة، تصحیح عباد الله تهرانی و علی احمد ناصح، قم: دار المعارف الاسلامیه.

طوسی، محمد بن حسن. بی‌تا، التبیان فى تفسیر القرآن، بیروت: ‏دار احیاء التراث العربی‏.

عسقلانی، ابن حجر. احمد بن علی بن محمد، ۱۳۹۰ق، لسان المیزان، بیروت: ‌بی‌نا.

غیاثی کرمانی، سیّد محمدرضا. 1390ش، پژوهش‌های قرآنی علامه شعرانی، چاپ سوم، قم: بوستان کتاب، مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ علمیه قم.

فخر رازی، محمد بن عمر. 1420‌ق، مفاتیح الغیب، بیروت: ‏دار احیاء التراث العربی‏.

قرشی، سید علی اکبر. 1371ش، قاموس قرآن‏، چاپ ششم، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

قرطبی، محمد بن احمد. 1364ش، الجامع لأحکام القرآن‏، تهران: انتشارات ناصرخسرو. ‏

قمی، علی بن ابراهیم. ‏1363‌ش، تفسیر القمی‏، تحقیق طیب موسوی جزایری، چاپ سوم‏، ‏دار الکتاب‏: قم‏.

کلینی، محمد بن یعقوب. 1407ق، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

مامقانی، عبدالله. ۱۳۵۲ق، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف: چاپ سنگی.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی.1404ق، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول‏، ‏محقق: هاشم رسولی محلاتی، چاپ دوم، تهران:‏ دار الکتب الإسلامیة.‏

مجلسی، محمد باقر.۱۴۰۴ق، بحارالأنوار، بیروت: مؤسسه الوفاء. 

مجلسی، محمدتقی بن مقصودعلی‏. 1406ق، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه،محقق: حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی،‏ چاپ دوم، قم: ‏مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور.

مکارم‌شیرازی، ناصر. ۱۳۷۷ش، پیام قرآن، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

موسوی خویی، سید ابوالقاسم. 1410ق، معجم رجال الحدیث، قم: مرکز نشر آثار شیعه.

نجاشی، احمد بن علی. 1365ش، رجال النجاشی، چاپ ششم، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

نوری، حسین. ۱۳۲۱ش، مستدرک الوسائل، تهران: چاپ محمدرضا نوری نجفی.