واکاوی وجوه معنایی واژه لعن در قرآن

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 7، دوره 8، شماره 30، مرداد 1396، صفحه 133-153   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

غلامرضا شهرکی فلاح¹؛ الهام زرین کلاه²

¹عضو هیأت علمی گروه معارف، دانشگاه زابل، زابل، ایران(مربی)

²دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

واژه لعن و مشتقات آن در مجموع 41 بار در قرآن به کار رفته است. این مقاله با بکارگیری روش کتابخانه‌ای و تحلیل داده‌ها، با مبنا قرار دادن دیدگاه مفسران و با استناد به کتب لغت در صدد تبیین دقیق این مسأله است که این واژه به چه معانی به کار رفته، ارتباط معنایی آن با واژگان مشابه چگونه بوده و وجوه معنایی آن در قرآن چیست. طبق بررسی صورت گرفته واژه لعن که پیشینه آن طبق بیان قرآن به زمان امت‌های پیشین می‌رسد، در اصل لغت به معنای دوری از رحمت است و با واژگانی مانند سبّ، قتل، بهل و بعد ارتباط معنایی داشته و در قرآن به شش وجه معناییِ دوری از رحمت، عذاب، مسخ کردن، غضب الهی، جاری شدن حد و نفرین کردن به کار رفته است.

کلیدواژه‌ها

معناشناسی؛ مفسران؛ لعن؛ ارتباط معنایی؛ سبّ؛ غضب؛ حد

مراجع

قرآن کریم.

ابن ابی الحدید. 1378ش، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار احیاء الکتب العربیه.

ابن ابی عاصم، عمرو. 1413ق، کتاب السنة، تحقیق محمد ناصر الدین الابانی، بیروت: المکتب الاسلامی.

ابن اثیر. 1364ش، النهایة فی غریب الحدیث، تحقیق طاهر احمد الزاوی، قم: مؤسسه اسماعیلیان للطباعة والنشر والتوزیع.

ابن حنبل، احمد. بی‌تا، مسند احمد، بیروت: دار صادر.

ابن شهرآشوب، محمد بن علی. 1376ش، مناقب آل ابی طالب، نجف: المطبعة الحیدریه.

ابن عاشور، محمد بن طاهر. بی‌تا، التحریر والتنویر، بی‌جا: بی‌نا.

ابن عساکر، ابی القاسم علی بن حسن. 1415، تاریخ مدینة دمشق، بیروت: دار الفکر.

ابن فارس، ابی الحسن احمد. 1404ق، معجم مقاییس اللغة، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.

ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو. 1419ق، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق محمد حسین شمس الدین، بیروت: دار الکتب العلمیه.

ابن مزاحم المنقری، نصر. 1382ش، واقعة صفین، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، مؤسسه العربیه الحدیثه.

ابن منظور، محمد بن مکرم. 1414ق، لسان العرب، بیروت: دار صادر.

ابوالفتوح رازی، حسین بن علی. 1408ق، روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.

اندلسی، ابوحیان محمد بن یوسف.1420ق، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق صدقی محمد جمیل، بیروت: دار الفکر.

آلوسی، سید محمود. 1415ق، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیه.

بخاری، محمد بن اسماعیل. بی تا، التاریخ الکبیر، دیار بکر: المکتبة الاسلامیه.

بحرانی، سید هاشم. 1416ق، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران: بنیاد بعثت.

بغوی، حسین بن مسعود. 1416ق، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

بلاغی نجفی، محمد جواد. 1420ق، آلاء الرحمن فی التفسیر القرآن، قم: بنیاد بعثت.

بلخی، مقاتل بن سلیمان. 1423ق، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق عبدالله محمود شحاته، بیروت: دار إحیاء التراث.

ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمد بن ابراهیم. 1422ق، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

جرجانی، عبدالقاهر. 1411ق، التعریفات، قاهره: دار الکتاب المصری.

جوهری، اسماعیل بن حماد. 1417ق، الصحاح، تحقیق احمد عبد الغفور عطار، بیروت: دار العلم للعالمین.

حسینی شیرازی، محمد. 1423ق، تبیین القرآن، بیروت: دار العلوم.

حموی، یاقوت بن عبدالله. 1399ق، معجم البلدان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد. 1412ق، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دمشق: دار العلم.

زبیدی، محمد مرتضی.1410ق، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: منشورات مکتبة الحیاة.

زمخشری، محمود. 1417ق، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی.

سمرقندی، نصر بن محمد بن احمد. بی‌تا، بحر العلوم، بی جا: بی نا.

سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن. 1416ق، الاتقان فی علوم القرآن، لبنان: دار الفکر.

شریف لاهیجی، محمد بن علی. 1373ش، تفسیر شریف لاهیجی، تحقیق میرجلال الدین حسینی، تهران: بی نا.

شوکانی، محمد بن علی. 1414ش، فتح القدیر، بیروت: دار ابن کثیر.

صادقی تهرانی، محمد. 1419ق، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم: بی نا.

صدوق، محمد بن بابویه. 1368ش، ثواب الأعمال وعقاب الأعمال، قم: منشورات الرضی.

طباطبایی، محمد حسین. 1417ق، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

طبرسی، فضل بن حسن. 1372ش، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجواد بلاغی، تهران: انتشارات ناصرخسرو.

طبری، ابو جعفر محمد بن جریر. 1412ق، جامع البیان فی تأویل آی القرآن، بیروت: دار المعرفة.

طبری، ابوجعفر محمد بن جریر. 1403ق، تاریخ الأمم والملوک، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.

طریحی، فخر الدین. 1375ش، مجمع البحرین، تحقیق احمد حسینی، تهران: کتابفروشی مرتضوی.

طوسی، محمد بن حسن. بی‌تا، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

طیب، عبدالحسین. 1378ش، أطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام.

عسکری، حسن بن عبدالله.1410ق،  الفروق اللغویة، قم: مکتبة بصیری.

غزالی، محمد بن محمد. 1415ق، احیاء علوم الدین، بی جا: دار البیضاء.

فخر رازی، ابو عبدالله محمد بن عمر.1420ق، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

فراهیدی، خلیل بن احمد.1410ق، کتاب العین، قم: انتشارات هجرت.

فضل الله، محمد حسن. 1419ق، تفسیر من وحی القرآن، بیروت: دار الملاک للطباعة والنشر.

فیض کاشانی، ملا حسن. 1418ق، الأصفی فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدحسین درایتی و محمدرضا نعمتی، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.

فیومی، احمد بن محمد. بی تا، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، بی جا: بی نا.

قرشی، علی اکبر. 1317ش، تفسیر أحسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت.

قمی مشهدی، محمد بن محمد رضا. 1368ش، تفسیر کنز الدقائق وبحر الغرائب، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.

کاشانی، ملا فتح الله. 1366ش، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: کتابفروشی محمد حسن علمی.

کبیسی، عمر شاکر. بی‌تا، نصوص اللعن فی القرآن وأثرها فی الأحکام الشرعیة، بی جا: بی نا.

گنابادی، سلطان محمد. 1408ق، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.

متقی هندی، علاء الدین علی. 1409ق، کنز العمال فی سنن الذقوال والأفعال، بیروت: مؤسسه الرساله.

مجلسی، محمد باقر. 1403ق، بحار الأنوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت: مؤسسه الوفاء.

مصطفوی، حسن. 1380ش، تفسیر روشن، تهران: مرکز نشر کتاب.

مغنیه، محمد جواد. 1424ق، تفسیر الکاشف، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

مفید، محمد بن نعمان. بی‌تا، الجمل، قم: مکتبة الداوری.

واحدی، علی بن محمد. 1411ق، أسباب نزول القرآن، تحقیق کمال بسیونی زغلول، بیروت: دار الکتب العلمیه.