بررسی عوامل توسّع معنایی در قرآن کریم

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 10، دوره 9، شماره 33، خرداد 1397، صفحه 181-198   

نویسندگان

فرهاد عبدالله زاده¹؛ فؤاد عبدالله زاده²

¹دانشجوی دکتری رشته زبان و ادبیات عربی دانشگاه فردوسی مشهد

²استادیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه زابل

چکیده

لفظ و معنا در قرآن کریم پیوند ناگسستنی با هم دارند و این ارتباط محکم ظرفیت بالایی در تولید و توسع معانی ایجاد می‌کند. قرآن کریم در بسیاری از موارد اسلوب سهل و ممتنع را برگزیده است که با ظاهری آراسته و باطنی ژرف، کمال ظاهر و باطن را در خود جمع کرده است به گونه­ای که یک لفظ یا یک عبارت را در عین ظاهری آشکار و دارای معنایی روشن می­توان به شیوه­های گوناگونی تفسیر کرد که بر بیش از یک معنا دلالت کند. هدف از پژوهش حاضر این است که با روشی توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر شواهدی از آیات قرآن کریم ضمن بحث و بررسی عوامل لفظی و معنایی‌ای که سبب تولید یا توسع معنایی در الفاظ و عبارت می­گردند، وجوه مختلف معنایی آن شواهد را بیان کند. از جمله نتایجی که بدان نائل آمده است این است که قرآن کریم برای بیان مقاصد و انتقال معانی شیوه­ها و قاعده­های صرفی نحوی و بلاغی متنوعی به کار می­گیرد که در عین ایجاز و اقتصاد کلامی سبب توسّع و تولید معانی هم می­شود.

کلیدواژه‌ها

معناآفرینی؛ چندمعنایی؛ ایجاز؛ تغییر معنایی؛ آرایه‌های بلاغی

مراجع

قرآن کریم.

ابن اثیر، ضیاء الدین. المثل السائر فی أدب الکاتب والشاعر، تحقیق أحمد الحوفی وبدوی طبانة، القاهرة: دار نهضة مصر للطباعة والنشر.

ابن عاشور. بی­تا، محمد الطاهر، تفسیر التحریر والتنویر، چاپ اول، بیروت: مؤسسه التاریخ.

ابن منظور الافریقی المصری، ابوالفضل جمال الدین محمد بن مکرم. بی­تا، لسان العرب، بیروت: دار صادر.

ابن­هشام انصاری، جمال الدین أبوحیان محمد عبدالله بن یوسف. 1979م، مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب، بیروت: دار الفکر.

أبوحیان، محمد بن یوسف.1420ق، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق صدقی محمد جمیل، چاپ اول، بیروت: دار الفکر.

الإصفهانی، الراغب. بی­تا، مفردات ألفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی.

أنیس، إبراهیم. بی­تا، الأصوات اللغویة، مطبعه نهضة مصر.

آلوسی، سید محمود. 1415ق، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق علی عبدالباری عطیه، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة.

بغوی، حسین بن مسعود. 1420ق، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی‏.

حامد هلال، عبدالغفار. بی­تا، علم اللغة بین القدیم والحدیث.

حسّان، تمام. بی­تا، البیان فی روائع القرآن؛ دراسة لغویةواسلوبیة للنص القرآنی، بی‌ جا: بی نا.

حسن حامد، احمد. 2001م، التضمین فی العربیة؛ بحث فی البلاغة والنحو، چاپ اول، بی جا: دار الشروق.

الحسینی الکفوی، أبوالبقاء أیوب بن موسی. بی­تا، الکلیات، بیروت: مؤسسة الرسالة.

درویش، محی الدین. 1415ق، اعراب القرآن وبیانه، چاپ چهارم، سوریة: دار الإرشاد.

دهلوی، شاه ولی الله. 1417ق، ترجمه قرآن، تحقیق عبدالغفور عبدالحق بلوچ وشیخ محمد علی، چاپ اول، مدینه: مجمع ملک فهد لطباعة المصحف الشریف.

سیوطی، عبدالرحمن. 1423ق، معترک الأقران فی إعجاز القرآن، الطبعة الأولی، بیروت: دار الفکر.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی ‏بکر. 1404ق، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.

طبری، ابوجعفر محمد بن جریر. 1412ق، جامع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، بیروت: دار المعرفة.

طنطاوی، سید محمد. بی­تا، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم‏، قاهره: دار نهضة مصر للطباعة و النشر.

عکبری، عبدالله بن حسین. بی­تا، التبیان فی اعراب القرآن، عمان- ریاض: بیت الأفکار الدولیة.

القرطبی، محمد بن أحمد. 1346ش، الجامع لأحکام القرآن، چاپ اول، تهران: بی نا.

قزوینی، خطیب. 1424ق، الإیضاح فی علوم البلاغة، بیروت: دار الکتب العلمیة.

نصر الله فراج، محمد خلیل. 2001م، الوقف ووظائفه عند النحویین والقرّاء، القاهرة: بی نا.

الهاشمی، السید أحمد. 1999ق، جواهر البلاغة فی المعانی والبیان والبدیع، بیروت- صیدا: المکتبة العصریة.