واکاوی دلالت معنایی واژه‌های قرآن و تجلی آن در ادعیه مأثوره

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 13، دوره 9، شماره 34، شهریور 1397، صفحه 255-270   

نویسندگان

محسن عبداللهی؛ محمد حسین صائنی

گروه الهیات و معارف اسلامی، علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد زنجان، زنجان، ایران

چکیده

به نظر بسیاری از بزرگان علم و ادب، اسلوب بیان و سبک نظم قرآن، جمله‌بندی‌ها و عبارات آن در قالبی نو و اسلوبی تازه، برجسته‌ترین جنبه اعجاز قرآن است. به علاوه، ویژگی کلمات انتخاب شده به گونه‌ای است که جابه‌جایی کلمات یا تبدیل آن‌ها هرگز امکانپذیر نیست. همچنین با عنایت به وجود ترادف معنایی(غیر تام) بین آن‌ها مشخص می‌شود نه‌تنها هر واژه، متناسب با دلالت معنایی خاص خود بلکه با ترکیب معنایی هر واژه بعضاً با واژه قبل و یا بعد از خود، جایگاه خاص خود را در آیات الهی و ادعیه می‌یابد و چنین نیست که هر واژه مترادف(غیر تام) بتواند جایگزین واژه دیگری شود. ترادف تام در واژه‌های قرآنی وجود ندارد و آنان که قائل به ترادف‌اند، بر معانی مشترک واژه‌ها تأکید داشته و از معانی ویژه هر واژه، مخصوصاً آنجا که از نظم و ترکیب آیات تأثیر می‌پذیرند چشم‌پوشی نموده‌اند. از سوی دیگر بر پایه حدیث گران‌سنگ ثقلین، قرآن و عترت پیامبر(ص)، پیوندی ناگسستنی با هم دارند. نگارنده در این مجال بر آن است تا از مصادیق تجلی ساختار بیانی قرآن در ادعیه، به دلالت معنایی واژه‌های حمد- شکر و خوف- خشیت بپردازد.

کلیدواژه‌ها

اعجاز بیانی؛ قرآن؛ عترت؛ ترادف؛ نظم

مراجع

قرآن مجید.

صحیفه سجادیه. 1385ش، ترجمه سید احمد فهری، تهران: نشر سبحان.

اصفهانی، راغب. 1386ش، مفردات ألفاظ القرآن، ترجمه مصطفی رحیمی نیا، تهران: نشر سبحان.

جاحظ، عمرو بن بحر. 1424ق، الحیوان، بیروت: دار الکتب العلمیة.

الزمخشری، محمود بن عمر. بی تا، المفصل، الطبعة الثانیة، بیروت: دار الجیل.

سید بن طاوس، علی بن موسی. 1419- 1418ق، الإقبال بالأعمال الحسنة، قم: المکتبة الإعلام الاسلامی.

سیوطی، عبدالرحمن. 1386ش، الإتقان فی علوم القرآن، ترجمه مهدی حائری قزوینی، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.

سیوطی، عبدالرحمن. 1986م، المزهر فی علوم اللغة وأنواعها، بیروت- صیدا: منشورات المکتبة العربیة.

شهرستانی، محمد بن عبدالکریم. بی تا، الملل والنحل، ترجمه سید محمدرضا جلالی نائینی، تهران: اقبال.

الشیخ الطوسی. 1411ق، المصباح المتهجد، بیروت: مؤسسة فقه الشیعة.

شیخی، حمیدرضا. 1367ش، مباحثی در فقه اللغه و زبان‌شناسی عربی، مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.

الطباطبائی، محمدحسین. 1390ق، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات. 

طبری، محمد بن جریر. 1412ق، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة.

عائشة عبد الرحمن، بنت الشاطئ. 1376ش، اعجاز بیانی قرآن، ترجمه حسین صابری، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

العسکری، ابو هلال. 1419ق، الصناعتین، بیروت: المکتبة العصریة.

العسکری، ابو هلال. بی تا، الفروق اللغویة، تحقیق و تعلیق محمد ابراهیم سلیم، قاهره: دار العلم والثقافة.

الکربلایی، الشیخ جواد. بی تا، الأنوار الساطعة فی شرح زیارةالجامعة، قم: دار الحدیث.

الکفعمی، ابراهیم. 1405ق، الجنة الامان، قم: دار الرضی.

الکفعمی، ابراهیم. بی تا، البلد الامین، بی جا: بی نا.

لاشین، عبدالفتاح. 1403ق/ 1983م، من أسرار التعبیر القرآنی صفاء الکلمة، المملکة العربیة السعودیة- الریاض: دار المریخ للنشر.

مجمع اللغة العربیة. 1368ش، معجم ألفاظ القرآن الکریم، تهران: انتشارات ناصرخسرو.

مکارم شیرازی، ناصر. 1387ش، مفاتیح نوین، قم: انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع).

 

مقالات

قاسم پور، محسن و همکاران. تابستان و پاییز 1389، «بررسی نمادهای ترادف و تحلیل آن‌ها در تفسیر مجمع البیان»، پژوهشنامه قرآن و حدیث، شماره هفتم، صص 163-184.