معناشناسی آزادی در مکتب فرانکفورت و نقد آن از دیدگاه قرآن کریم

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 16، دوره 9، شماره 35، آذر 1397، صفحه 349-372   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مریم اصفهانی¹؛ طیبه ماهروزاده²؛ سعید بهشتی³

¹دانشجوی دکتری فلسفه تعلیم و تربیت، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²عضو هیأت علمی دانشکده علوم تربیتی دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران(دانشیار)

³عضو هیأت علمی دانشکده علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران(استاد)

چکیده

مفهوم آزادی از جمله مباحث بسیار مهم و مطرح در بحث آزادی است. در پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی ابتدا دو مؤلفه اصلی آزادی(مفهوم آزادی، راهکارهای دستیابی به آزادی) را در مکتب انتقادی فرانکفورت که یک تفکر قرن بیستمی است بررسی کرده و پس از واکاوی مفهوم و مبنای آزادی در قرآن کریم، آزادی مد نظر مکتب فرانکفورت را مورد نقد قرار می‌دهیم. یافته‌های پژوهش حکایت از آن دارد که مفهوم آزادی در مکتب فرانکفورت مفهومی اخلاقی و به معنای آزادی از مناسبات نظام اقتصادی سرمایه داری است و تمرکز صرف بر آزادی اجتماعی و رهایی از هرگونه قیود بیرونی دارد. در حالی که در اسلام محور مسائل اخلاقی، خود را فراموش کردن و رهایی از خود می‌باشد؛ قرآن کریم موانع آزادی را انسان‌های دیگر و امیال و هواهای نفسانی انسان مطرح کرده و آزادی را در دو بُعد آزادی درونی(معنوی) و آزادی بیرونی(اجتماعی) مطرح می‌کند. مهم‌ترین نقد وارد بر مفهوم آزادی در فرانکفورت عدم تأکید بر آزادی معنوی و آزادی درونی در کنار آزادی اجتماعی جهت دستیابی به کمال و حفاظت از حقوق جامعه و پایمال نشدن آن حقوق می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

رهایی؛ خرد عینی؛ گفت‌وگو؛ آزادی اجتماعی؛ آزادی معنوی

مراجع

قرآن کریم.

نهج البلاغه.

احمدی، بابک. 1380ش، مدرنیته و اندیشه انتقادی، چاپ چهارم، تهران: نشر مرکز.

اوث ویت، ویلیام. 1386ش، معرفی انتقادی هابرماس، ترجمه لیلا جوافشانی و حسن چاوشیان، تهران: نشر اختران.

بشیریه، حسین. 1381ش، اندیشه‌های سیاسی در قرن بیستم، جلد اول، چاپ چهارم، تهران: نشر نی.

پولادی، کمال. 1383ش، تاریخ اندیشه سیاسی در غرب: قرن بیستم، چاپ چهارم، تهران: نشر مرکز.

دالایمر، فرد. 1389ش، سیاست مدن و عمل، ترجمه مصطفی یونسی، تهران: نشر پرسش.

صالحی امیری، سیدرضا. 1386ش، مفاهیم و نظریه‌های فرهنگی، چاپ اول، تهران: انتشارات ققنوس.

کاظمی، سیداصغر. 1376ش، اخلاق و سیاست؛ اندیشه سیاسی در عرصه عمل، چاپ اول، تهران: نشر قومس.

کوسه، آیو، استفن، آبه. 1389ش، واژگان مکتب فرانکفورت، چاپ دوم، تهران: نشر نی.

کولاکوفسکی، لشک. 1387ش، جریان‌های اصلی در مارکسیسم، ترجمه عباس میلانی، جلد سوم، تهران: نشر اختران.

لسناف، مایکل ایچ. 1387ش، فیلسوفان سیاسی قرن بیستم، ترجمه خشایار دیهیمی، تهران: نشر ماهی.

ماهروزاده، طیبه. 1395ش، مبانی فلسفی و اجتماعی سکولاریسم و مدرنیسم؛ چالش‌هایی در حوزه معرفت دینی، تهران: نشر سمت.

مطهری، مرتضی. 1390ش، آزادی معنوی، چاپ پنجاه و دوم، تهران: نشر صدرا.

میلر، پیتر. 1384ش، سوژه استیلا و قدرت، ترجمه نیکو سرخوش، چاپ دوم، تهران: نشر نی.

نوذری، حسنعلی. 1389ش، نظریه انتقادی مکتب فرانکفورت، چاپ سوم، تهران: نشر آگه.

 

مقالات

اصفهانی، مریم. 1397ش، «بررسی مبانی فلسفی تربیت اخلاقی در مکتب فرانکفورت و نقد آن از دیدگاه اسلام»، رساله دکتری دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات.

آل رسول، سوسن و شیرزاد راد جلالی، فاطمه. 1392ش، «ایمان مبنای نظام اخلاقی قرآن»، فصلنامه مطالعات قرآنی»، سال 4، صص 28-9.

بهزادپور، محمدرضا. 1394ش، «نفس و فطرت و اخلاق در سوره مبارکه شمس»، فصلنامه مطالعات قرآنی، سال 6، شماره 22، صص 84-67.

حسن پور، جمیل و ده یادگاری، منوچهر. 1388ش، «اخلاق و سیاست از دیدگاه نظریه انتقادی»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بافت.

رنجبر، ایرج و غلامی، سمیرا. 1394ش، «اخلاق و سیاست در اندیشه سیاسی مکتب فرانکفورت»، دوفصلنامه پژوهش سیاست نظری، سال 7، شماره 34، پاییز و زمستان.

محمدی صیفار، مهدی. 1392ش، «مکتب فرانکفورت(نظریه انتقادی)، ارزیابی انتقادی مبانی نظری(فلسفی)»، فصلنامه علمی پژوهشی معرفت فرهنگی اجتماعی، سال 4، شماره 3، صص 93-114.

محمودیان، محمد رفیع. «اخلاق و تحولات اجتماعی»، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 93-94، خرداد و تیر.

نیک سرشت، پروین و طباطبایی، سیده فاطمه. 1396ش، «تحلیل و بررسی پیامدهای اومانیسم از دیدگاه علامه طباطبایی با تکیه بر تفسیر المیزان»، فصلنامه مطالعات قرآنی، سال هشتم، ش 32، صص 59-94.

یوسفی، حسن آقا. 1389ش، «بررسی تطبیقی آراء تربیت اخلاقی مطهری و نظریه اخلاق گفتمانی هابرماس»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه مازندران.