مقایسه تطبیقی هجو در زبان عربی و فارسی(با تأکید بر شعر بشار بن برد)

فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی

مقاله 1، دوره 12، شماره 48، اسفند 1397، صفحه 9-33   

نویسندگان

محمّدحسن معصومی¹؛ مجید فتوحی²

¹استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم

²دانشجوی دکترای زبان و ادبیات عرب دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم

چکیده

هَجو در ادبیات، شعر یا نثری است که ضدِّ مدح باشد و برای مقاصد شخصی به‌کار رود. لحنی گزنده، صریح و گاه توهین‌آمیز دارد؛ اما اگر برای بیان دردهای اجتماعی- سیاسی به کار رود، با زبانی ملایم‌تر سروده می‌شود. هجو بر پایه نقد گزنده و دردانگیز بنا می‌شود و گاهی به سر حدّ دشنام یا ریشخند مسخره‌آمیز و دردآور می‌انجامد؛ هرگونه تکیه و تأکید بر زشتی‌های وجودِ یک چیز- خواه به ادعا و خواه به حقیقت- هجو است. هجویه یا هجونامه نیز، شعر یا نثری است که بر پایه هجو و دشنام کسی باشد. با توجه به تعریف ادبی هجو و تفاوتی که منتقدان ادبیات بین هجو و فحاشی قائل‌اند، می‌توان تمام هرزه‌سرایی‌ها و ناسزاگویی‌های رکیک را که به لکه‌دار شدن حیثیت و آبروی افراد منجر می‌شود، از قلمرو هجو خارج کرد. در این پژوهش تلاش شده است تا با روش تحلیل محتوا به بررسی هجو در زبان عربی و فارسی و تأثیر آن بر زبان عربی به ویژه در هجو بشار بن برد پرداخته شود.

کلیدواژه‌ها

هجو؛ هزل؛ طنز؛ ادبیات عرب؛ بشار بن برد

مراجع

امینی، عبدالحسین. 1390ش، الغدیر، ترجمه محمدتقی واحدی، جلد 2، چاپ پنجم، تهران: بنیاد بعثت.

آیینه‌وند، صادق. 1359ش، ادبیات انقلاب در شیعه، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

بشّار بن برد. 1991م، دیوان، تصحیح مهدی محمّد شمس الدّین، الطبعة الأولی، بیروت: دار الکتب العلمیّة.

بهار، ملک الشعرا محمدتقی. 1385ش، دیوان، تهران: فردوس.

پورنامداریان، تقی. 1388ش، در سایه آفتاب(شعر فارسی و ساخت‌شکنی در شعر مولوی)، چاپ سوم، تهران: انتشارات سخن.

جاحظ، عمرو بن بحر. 1965م، الحیوان، قاهره: چاپ عبد السلام محمد هارون.

حلبی، علی‌اصغر. 1364ش، مقدمه‌ای بر طنز و شوخ طبعی در ایران، چاپ اول، تهران: پیک.

داد، سیما. 1378ش، فرهنگ اصطلاحات ادبی، چاپ چهارم، تهران: مروارید.

زرین‌کوب، عبد الحسین. 1369ش، ارسطو و فن شعر، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.

سنایی غزنوی، ابو المجدود مجدود بن آدم. 1329ش، حدیقة الحقیقة، به اهتمام محمّدتقی مدرّس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.

شمیسا، سیروس. 1386ش، انواع ادبی، چاپ چهارم، تهران: میترا.

صفا، ذبیح‌الله. 1373ش، مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر پارسی، چاپ چهاردهم، تهران: انتشارات ققنوس.

ضیف، شوقی. 1966م، العصر العبّاسی الأول، الطبعة الثامنة، القاهرة: دار المعارف.

ضیف، شوقی. 1966م، تاریخ الأدب العربی، قاهره: دار المعارف.

عدی، ندیم. 1954م، تاریخ الأدب العربی، چاپ دوّم، حلب: بی نا.

الفاخوری، حنّا. 1995ش، الجامع فی تاریخ الأدب العربی، الطبعة الثانیة، بیروت: دار الجیل.

فروخ، عمر. 1984م، تاریخ الأدب العربی، بیروت: دار العلم للملایین.

محبتی، مهدی. 1388ش، از معنا تا صورت، جلد دوم، چاپ اول، تهران: انتشارات سخن.

معین، محمد. 1379ش، فرهنگ فارسی، جلد 4، چاپ پانزدهم، تهران: امیرکبیر.

میرصادقی، میمنت. 1373ش، واژه‌نامه هنر شاعری، چاپ سوم، تهران: کتاب مهناز.

النواب، مظفر. 1996م، الأعمال الشعریة الکاملة، لندن: دار قنبر.

نیکوبخت، ناصر. 1380ش، هجو در شعر فارسی، چاپ اول، تهران: دانشگاه تهران.

یاسین، باقر. 2003م، مظفر النواب؛ حیاته وشعره، قم: دار الغدیر.

مقالات

بهره‌مند، زهرا. 1389ش، «آیرونی و تفاوت آن با صنایع بلاغی مشابه»، زبان و ادب پارسی، شماره 45، صص 9ـ36.

حسینی، سید علی‌اکبر. 1379ش، «جلوه‌های فرهنگ اسلامی در شعر و شاعری»، نامه فرهنگ، شماره 35.

ظهیری، عباس. آذر و دی 1372ش، «تحلیلی درباره شخصیت فرزدق»، کیهان اندیشه، شماره 51.

مبارک، محمد. 21/5/2000م، «مظفر النواب منجم عجیب»، جریدة الزمان، لندن: عدد 626.

نعمة، کریم. 26/6/1999م، «متی تنتهی المنافی؟ مظفر النواب شاعر أرهقه التحدیق»، لندن: جریده الزمان، عدد 359.

النواب، مظفر. 1367ش، «مظفر النواب: شعر سفر به جوهر هستی است»، ترجمه موسی بیدج، کیهان فرهنگی، سال پنجم، شماره 11.