انواع ذکر در قرآن کریم

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 14، دوره 9، شماره 36، اسفند 1397، صفحه 311-332   

نویسنده

سردار بافکر

مدرس زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

از نظر قرآن مراحل شناختی و توجه‌یابی انسان به خداوند، متعدد و دارای درجات مختلفی است که پایین­ترین مراتب آن ذکر زبانی، دومین مرتبه آن ذکر قلبی و عالی‌ترین نوع آن، ذکر عملی است. مقصود از ذکر عملی، رسیدن به درجه‌ای از ایمان و اعتقاد است، که انسان بر اثر آن، پیوسته خود را زیر نظر خدا دانسته و در نهان و آشکار، او را شاهد و ناظر اعمالش بداند و از زشتی­ها دوری گزیده و وظایف خود را در برابر او انجام دهد. آثار و برکات چنین ذکری، دستیابی به آرامش روحی و اطمینان دل است. در این جستار انواع ذکر و فواید آن­ها و آثار اعراض از ذکر خدا مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. پژوهش بر اساس نحوه کاربرد انواع ذکر در قرآن کریم و ملاحظه دیدگاه‌های صاحبنظران و دریافت بی‌واسطه از آن‌ها به روش تحلیل محتوای این آثار صورت گرفته است. نتیجه کلی مقاله این است که ذکر و یاد خداوند در سازندگی روحی و اخلاقی انسان مؤثر بوده و در نهایت موجب تعالی و کمال آدمی می‌شود.

کلیدواژه‌ها

ذکر؛ یاد خدا؛ قرآن کریم

مراجع

قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند.

نهج البلاغه، ترجمه علی شیروانی.

آمِدی، ابوالفتح. 1366ش، غرر الحکم ودرر الکلم، قم: دار الکتاب الاسلامی.

جامی، نورالدین عبدالرحمن. 1378ش، مثنوی هفت اورنگ، جلد1، تهران: مرکز مطالعات ایرانی.

حلی، احمد بن فهد. 1368ش، عدة الداعی، قم: دار الکتاب الاسلامی.

خمینی، روح الله. 1361ش، صحیفه نور، جلد 11، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

خمینی، روح الله. 1394ش، شرح چهل حدیث، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

خواجوی کرمانی، ابوالعطا کمال الدّین محمود. 1374ش، دیوان، به کوشش سعید قانعی، چاپ اول، تهران: بهزاد.

سعدی، شیخ مصلح الدین. 1379ش، بوستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، چاپ ششم، تهران: خوارزمی.

سعدی، شیخ مصلح الدین. 1380ش، گلستان، از روی نسخه تصحیح‌شده محمد علی فروغی، چاپ چهاردهم، تهران: انتشارات ققنوس.

صائب، میرزا محمدعلی. 1375ش، دیوان، 6 جلد، به کوشش محمد قهرمان، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.

عطار، فریدالدین محمد. 1362ش، پندنامه، تصحیح و مقدمه احمد خوش­نویس، چاپ اول، تهران: کتابخانه سنایی.

کلابادی، ابوبکر محمّد. 1380ق، التعرّف لمذهب التصوّف، مصر- قاهره: مؤسسۀ النصر.

مجلسی، علامه محمدباقر. 1362ش، بحار الأنوار، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

محمد بن منور. 1372ش، آن سوی حرف و صوت: گزیده اسرار التوحید، انتخاب و توضیح از محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

مولوی، جلال‌الدین محمد. 1390ش، مثنوی معنوی، به کوشش دکتر توفیق سبحانی، چاپ پنجم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات.

واعظ قزوینی. 1359ش، دیوان، به تصحیح و مقدمه دکتر سیدحسن سادات ناصری، تهران: علمی.

 

مقالات

خوشحال دستجردی، طاهره و کاظمی، مرضیه. 1390ش، «تأثیر تکامل­بخش ذکر در سلوک الی الله»، دوفصلنامه ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، سال2، شماره 4، بهار و تابستان، صص63-29.

فاضلی دهکردی، مهدی و رضوان­خواه، سلمان. 1389ش، «بررسی ذکر و یاد خدا به عنوان یکی از شاخصه­های اُنس با قرآن و تأثیر آن در تربیت اخلاقی»، مطالعات قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(ع)، سال4، شماره 1، پیاپی 7، پاییز و زمستان، صص157-129.

محققیان، زهرا. 1378ش، «تأثیر ذکر در آرامش روان»، بینات، سال21، شماره 21، بهار، صص34-21.

محمودی، خیرالله. 1390ش، «ذکر وجودی و شهودی در عرفان اسلامی»، بوستان ادب دانشگاه شیراز، شیراز، سال 3، شماره 1، پیاپی 7، بهار، صص228-207.