بررسی نقش آموزش محیط‌ زیست جوامع محلی در عملکرد زیست‌ محیطی شهروندان محدوده منطقه 5 شهرداری تبریز

مطالعات جامعه شناسی

مقاله 8، دوره 11، شماره 41، اسفند 1397، صفحه 151-169   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

شبنم رحمان‌پور¹؛ محمدابراهیم رمضانی²

¹کارشناس ارشد آموزش محیط زیست، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز- ایران.

². استادیار گروه آموزش محیط زیست، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز- ایران (نویسنده مسئول).

چکیده

پژوهش حاضر با هدف بررسی تاثیر آموزش محیط زیست جوامع محلی در عملکرد زیست محیطی شهروندان محدوده منطقه 5 شهرداری تبریز انجام شده است. پژوهش حاضر از نوع پژوهش های نیمه تجربی می­باشد و به صورت میدانی به گردآوری داده­های پژوهش پرداخته است. روش پژوهش حاضر از نوع نیمه آزمایشی با پیش آزمون و پس آزمون با گروه کنترل می­باشد. جامعه آماری مورد بررسی در این تحقیق شهروندان محدوده منطقه 5 می­باشد. به لحاظ در دسترس بودن اطلاعات و منابع و نیز به خاطر سهل­الوصول بودن، این منطقه جهت بررسی انتخاب گردید. جمعیت مورد مطالعه شامل 60 نفر از شهروندان محدوده منطقه 5 تبریز است که با استفاده از روش نمونه­گیری در دسترس انتخاب شده است که به صورت تصادفی 30 نفر در گروه آزمایش و 30 نفر در گروه کنترل قرار گرفته است. در پژوهش حاضر، داده­های پژوهش با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته گردآوری شده است که روایی آن توسط استاتید و متخصصان رشته تایید شده است و پایایی آن با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شده است که 81/0 به دست آمده و از پایایی قابل قبولی برخوردار می­باشد. نتایج تحقیق نشان داد که آموزش زیست محیطی شهروندان منطقه 5 تبریز بر مدیریت پسماند، مصرف بهینه آب، کاهش آلودگی، فضای سبز، مصرف بهینه انرژی و حفاظت از محیط زیست تاثیر مثبت داشته است.

کلیدواژه‌ها

محیط زیست؛ پسماند؛ مصرف ‌آب؛ آلودگی؛ مصرف انرژی و حفاظت ازمحیط زیست؛ فضای سبز

اصل مقاله

 

«مطالعات جامعه‌شناسی»

سال یازدهم، شماره چهل و یکم، زمستان 1397

ص ص 169-151

 

 

 

                                          

 

بررسی نقش آموزش محیط­ زیست جوامع محلی در عملکرد زیست­ محیطی شهروندان محدوده منطقه 5 شهرداری تبریز

شبنم رحمان­پور^[1]

محمدابراهیم رمضانی^[2]

تاریخ دریافت مقاله:13/2/1397

تاریخ پذیرش نهایی مقاله:24/10/1397

چکیده

پژوهش حاضر با هدف بررسی تاثیر آموزش محیط زیست جوامع محلی در عملکرد زیست محیطی شهروندان محدوده منطقه 5 شهرداری تبریز انجام شده است. پژوهش حاضر از نوع پژوهش های نیمه تجربی می­باشد و به صورت میدانی به گردآوری داده­های پژوهش پرداخته است. روش پژوهش حاضر از نوع نیمه آزمایشی با پیش آزمون و پس آزمون با گروه کنترل می­باشد. جامعه آماری مورد بررسی در این تحقیق شهروندان محدوده منطقه 5 می­باشد. به لحاظ در دسترس بودن اطلاعات و منابع و نیز به خاطر سهل­الوصول بودن، این منطقه جهت بررسی انتخاب گردید. جمعیت مورد مطالعه شامل 60 نفر از شهروندان محدوده منطقه 5 تبریز است که با استفاده از روش نمونه­گیری در دسترس انتخاب شده است که به صورت تصادفی 30 نفر در گروه آزمایش و 30 نفر در گروه کنترل قرار گرفته است. در پژوهش حاضر، داده­های پژوهش با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته گردآوری شده است که روایی آن توسط استاتید و متخصصان رشته تایید شده است و پایایی آن با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شده است که 81/0 به دست آمده و از پایایی قابل قبولی برخوردار می­باشد. نتایج تحقیق نشان داد که آموزش زیست محیطی شهروندان منطقه 5 تبریز بر مدیریت پسماند، مصرف بهینه آب، کاهش آلودگی، فضای سبز، مصرف بهینه انرژی و حفاظت از محیط زیست تاثیر مثبت داشته است.

واژگان کلیدی: محیط زیست، پسماند، مصرف ­آب، آلودگی، مصرف انرژی و حفاظت ازمحیط زیست، فضای سبز.

 

مقدمه

امروزه محیط زیست در سطح ملی و جهانی، در معرض تهدیدهای جدی است. فهرست این تهدیدها از گرم شدن اقلیم زمین تا از دست رفتن تنوع زیستی و انواع آلودگی­هایی که بشر، خواسته یا ناخواسته به کره زمین تحمیل می­کند متعدد است و تکرار آن­ها نیز چنان چه با برنامه­ای منسجم و عملی جهت مقابله با آن­ها همراه نباشد صرفاً از حساسیت آن می­کاهد، و با توجه به فرهنگ غنی اسلامی و تصریح اصل پنجاهم قانون اساسی در حفاظت از محیط زیست به عنوان یک وظیفه عمومی که همگانی بودن آن را در ضمیر خود نهفته دارد و نیز با توجه به این که آموزش یکی از موثرترین مولفه­های تاثیرگذار بر توسعه هر کشور است، انجام اقداماتی وسیع، همه جانبه، مستمر و فراگیر در جهت افزایش آگاهی­های زیست محیطی جوامع ضروری می­باشد. از آن جایی­که بسیاری از تهدیدات زیست محیطی، تخریب منابع و آلوده­سازی محیط نتیجه فعالیت­های انسانی است، تردیدی نیست که با آموزش­های مستمر و هدف­دار اقشار مختلف جامعه به طوری که کلیه آحاد انسانی به مفاهیم عمده زیست محیطی آشنا شوند، می­توان به داشتن جامعه­ای با وجدان زیست ­محیطی و آینده­ای توأم با سرسبزی، سلامتی برای میهن اسلامی امیدوار بود(کیانپور و همکاران، 1393: 5). اتحادیه جهانی حفاظت از منابع طبیعی (IUCN) نقش مهمی در به رسمیت شناختن اصطلاح آموزش محیط زیست داشته و دارد. طبق تعریف اتحادیه بین­المللی از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) آموزش محیط زیست عبارت است از شناسایی ارزش­ها و توضیح مفاهیم به منظور ایجاد مهارت­ها و گرایش­های مورد نیاز برای درک و شناخت وابستگی­های انسان، فرهنگ او و محیط زیست پیرامون او، آموزش محیط زیست هم­چنین فعالیت­هایی اعم از تصمیم­گیری و خود القایی قوانین رفتاری مرتبط با کیفیت محیط زیست را شامل می­شود(خورشید دوست، 1382: 757). امروزه توجه به افزایش روز افزون جمعیت در جهان و گسترش کلانشهرهایی چون تبریز و گرایش جامعه به مصرف­گرایی که تابعی از پیشرفت تکنولوژی و صنعت می­باشد، مدیریت شهری را بر آن داشته است تا به سازماندهی و مدیریت صحیح زباله، اهمیت بیشتری بدهد. از این رو در نحوه مدیریت، نیازمند شناخت میزان تاثیر مشارکت مردمی می­باشیم. انسان قادر است با تغییر دادن فرهنگ خود، خود را با تغییرات زیست محیطی وفق دهد. این تغییر مسیر فرهنگ باید درجهتی باشد که برای بقای گونه انسان در آینده، باتوجه به تجربیات فرهنگی گذشته ، کارساز باشد.  هابرماس در پی آن بود که نشان دهد تنها رابطه ما با محیط زیست طبیعی رابطه ابزاری است که منافع تولیدی، حساب­گرانه و فنی ما درباره این که چگونه می­توانیم بهتر از آن بهره­کشی کنیم، بر آن حاکم است. موضوع اصلی هابرماس این است که نگرش ابزاری و فنی و دستکاری کننده در برابر جهان بیرونی چیزی است که مربوط با خصلت ویژه سرشت نوع آدمی است(محرم­نژآد و تهرانی، 1389: 7). 

خصوصا در کشورهای در حال توسعه که نقش ناهنجاری­های اجتماعی در مدیریت، قابل توجه است. احمدی مسعود و همکاران(1392: 6)، در تحقیق خود با عنوان بررسی میزان مشارکت مردم شهر همدان در طرح تفکیک از مبدا پسماند زباله­های شهری به این نتیجه رسیدند که میزان مشارکت مردم در جمع­آوری زباله در مناطق 3، 5 و 7 شهر همدان متفاوت از هم بود. هم­چنین میزان درآمد، سطح تحصیلات، سن، آموزش و اطلاع رسانی از طرح تفکیک از مبدا پسماندها، در میزان مشارکت مردم در جمع­آوری زباله تاثیر به سزایی دارد. در نهایت می­توان چنین نتیجه­گیری کرد که با بازیافت پسماندهای شهری می­توان در کاهش هزینه­ها و بهبود بخشی وضعیت بهداشتی و زیست محیطی موثر عمل نمود. ولی ابتدا باید شرایط و ویژگی­های مشارکت شهروندان در این زمینه مشخص گردد و آگاهی از این مشارکت برای اجرای برنامه­های بازیافت بسیار مهم است. هم­چنین اهمیت آموزش و اطلاع رسانی و آگاهی در تمام امور شهری برای افزایش میزان مشارکت و همکاری مردمی بسیار قابل توجه است، که باید در این زمینه از روش­های نوین و آکادمیک که آمیزه­ای از علم و تجربه است، بهره گرفت. اوتکه^[3](2012: 45)، در پژوهشی با عنوان به سوی طراحی و توسعه آینده شهرها با آموزش محیط زیست مصنوعی در آلمان به این نتیجه رسید که آموزش محیط زیست مصنوعی پروژه­های موفق مختلفی را تولید کرده است که در آن­ها کودکان و جوانان چشم­اندازی از این که شهرهای­شان چطور می­توانند به مکان­های بهتری تبدیل شوند به دست خواهند آورد که در آن­ها مسئولیت و اختیار عمل بر عهده شهروندان جوان خواهد بود تا محیط زیست خود را شکل دهند. این آموزش­ها راه­های کیفیت بخشی به راهکارهای موجود مشارکت عمومی درمعماری و برنامه­ریزی شهری را ارائه می­دهند. تائو^[4](2012: 12)، در پژوهشی به بررسی برنامه­های آموزشی در مورد محیط زیست پرداخته است که نتایج آن نشان می­دهد که سازمان­های آموزش زیست محیطی می­توانند نقش بیشتری در ارزیابی موسسات داشته باشند. در تلاش برای کمک به پر کردن فاصله میان ظرفیت سیستم­های ارزیابی کیفیت با وجود آموزش زیست محیطی، و سطح پائین ارزیابی عملی، ادبیات اخیر زیست محیطی را مورد مطالعه قرار داده تا چالش­ها و فرصت­های ارزیابی برنامه­های آموزش زیست محیطی مشخص شود. بررسی ادبیات راهبردهای رو به رو پی چالش­های ارزیابی آموزش زیست محیطی و فرصت قابل توجه افزایش کیفیت ارزیابی آموزش زیست محیطی را آشکار نمود.

بهره­گیری از همکاری و مشارکت مردمی در مدیریت پسماند شهری، بسیار حائز اهمیت می­باشد. امروزه بحران­های زیست محیطی به عنوان یک مسئله مهم در جوامع بشری نمود جدی­تری دارد. توجه به آموزش جوامع محلی در ارتقاء کیفیت محیط زیست، از مهم­ترین راهکاری­های اساسی در مدیریت شهری می­باشد. لذا مطالعه و شناخت جامعه شهری و از جمله جامعه شهر تبریز و ارزیابی نگرش مردم نسبت به پسماندها، آلودگی­ها و رعایت قوانین محیط زیستی و ارتقای نحوه مدیریت مشارکت مردمی، در رفع مسائل موجود و معضلات روز افزون ناشی از افزایش جمعیت، بسیار اهمیت دارد. مدیریت شهری علاوه بر تجهیزات و امکانات ویژه، به فرهنگ­سازی، آموزش و جلب مشارکت مردم نیازمند است. با تغییرات مدیریتی در سطح کلانشهر تبریز و با افزایش جمعیت شهر تبریز از سال­های اخیر تاکنون مدیران شهری سعی داشته­اند تا با اطلاع ­رسانی عمومی و آموزش­های لازم شهروندان را در جریان این تغییر بگذارند. آیا این آموزش­ها موثر بوده و با این آموزش­ها نگرش شهروندان متحول شده است؟ آیا آموزش محیط زیست بر مدیریت پسماند، میزان مصرف آنرژی، آب و حفاظت از فضای سبز و محیط زیست موثر بوده است؟

بی­تردید اهمیت و جایگاه حفظ محیط زیست به بهترین شکل در اصل 50 قانون اساسی نمایان شده و پیام­آور این مهم می­باشد که مسایل زیست محیطی یک امر کاملاً فرابخشی بوده و می­بایست کلیه آحاد جامعه علی­الخصوص سازمان­ها و دستگاه­ها هر یک به فراخور توان و کارایی تشکیلات خود در حفظ و نگهداری از محیط زیست به عنوان یک وظیفه عمومی از هر فعالیتی که آلودگی و تخریب غیر قابل جبران محیط زیست به همراه می­آورد، ممانعت کند. با کاهش کیفیت محیط­زیست شهری و افزایش آلودگی صوتی، آلودگی بصری، کمبود منابع، رشد آسیب­های اجتماعی، نابسامانی سیستم­های دفع فاضلاب و زباله، توسعه غیر رسمی کلانشهرها، کاهش کیفیت زیست  و شهری، مسائل سکونتی و ناهنجاری­های رفتاری در شهرها، ضرورت ایجاد و گسترش پایگاه­های آموزش شهروندی در سطح شهر تشدید شده است. امروزه فقدان آموزش فرهنگ زندگی شهری کاملاً مشهود بوده و در کلانشهر تبریز، ناآگاهی از فرهنگ شهرنشینی و قواعد رفتاری زندگی شهری، هزینه­های زیادی را به اداره کنندگان شهر، محیط شهری و ساکنان شهر تحمیل کرده است. شهر تبریز با افزایش مداوم جمعیت ثابت و جمعیت سیار و افزایش فرهنگ­ها و قومیت­های متعدد رو به روست و به موازات آن با نیازهای اجتماعی وابسته به آن مواجه است که با گسترش و افزایش این وضعیت، نیازها به مراتب بیشتر شده و وظایف سازمان­های مربوطه نیز سنگین­تر می­شود. سکونت در شهر، تعهداتی را برای مدیران شهری و تکالیفی را بر شهروندان به همراه دارد و ارزش­ها و هنجارهایی را به دنبال داردکه این مهم، مدیریت مطلوب شهری را با تکیه بر آموزش­های شهروندی، همراه با پایگاه­های آموزش دهنده در سطح شهر، جهت انتقال آموزش­های شهری به مردم با هدف ارتقای مشارکت اجتماعی بیش از پیش می­طلبد. اما در ادامه به این که آموزش شهروندی چه محتوایی دارد و مقصد اصلی آن (مشارکت) چیست و چه کارکردی می­تواند داشته باشد و این که این وظیفه بر عهده چه نهاد و یا سازمانی است اشاره می­شود. یکی از مفاهیم عمده در ادبیات آموزشی، تدوین محتوای آموزشی منطبق با نیاز شهر و شهروند است که حاوی موضوعات اساسی چون هدف­های نهایی با توجه به فلسفه آموزش، اهداف و راهبردهای لازم برای رفع نیاز است؛ همانند موضوع آلودگی، بازیافت، حفظ فضای سبز، حفظ نظافت.

محتوای آموزشی فرایندی است مستمر که به صورت مجموعه­ای از مفاهیم متشکل و کلی، مجموعه نیازهای آموزشی را برای تدبیری راهبردی و موضوعی هدایت می­کند و شامل کلیه نیازهای آموزشی جامعه و اولویت­ها و مقاصد و اهداف بر اساس سیاست­ها و خط­مشی­های مورد نظر، اطلاعات و دانش مطابق با نیازها، وسایل و ابزارهای لازم برای تحقق اهداف است. در آموزش­های شهروندی به چند نکته مهم باید توجه کرد؛ ابتدا باید به فعالیت­های شهروندی، ساخت و ساز شهری، رشد جمعیت مناطق شهری پرداخت و سپس با در نظر داشتن این که از لحاظ جمعیت­شناسی، شهر هسته جمعیت دائم و ثابت (با معیارها و حجم های متفاوت) است به ساختمان فرهنگی، قومیتی و اجتماعی شهر توجه کرد.

مهم­تر از همه به مسئله فرهنگ باید توجه اساسی کرد چرا که فرهنگ دارای کارکردهای هویتی و اجتماعی بوده و در اصل شخصیت اصلی جامعه را تشکیل می­دهد؛ الگویی است که نظام شهری را شکل داده و متناسب با آن ارزش­ها، هنجارها، اهداف و وسایل لازم را برای شهروندان فراهم می­سازد. آشنایی و شناخت دقیق مفهوم شهروندی، گام اول در جهت تحقق آن است اگر شهروندان با نیازها و حقوق خود و دیگران آشنا شوند خود را در برابر هم مسئول دانسته و متعهد می­شوند در ساخت شهر، نقش اساسی و موثر داشته باشند.

مطلوب­ترین روش آموزش و تفهیم معنای عمیق شهروندی و مشارکت­پذیری، آموزش توسط متخصصان و کارشناسان حوزه­های مختلف شهرداری است­که ازطریق ابزارهای آموزشی منطبق با اهداف می­توانند به اقشار اجتماعی جامعه به خصوص کودکان و نوجوانان این آموزش­ها را ارائه کنند چرا که با انتقال آموزش­های شهری و شهروندی به قشر دانش­آموز، این امکان مهیا می­شود که آنان با شالوده­های اصلی شهری آشنا و از وظایف شهروندی آگاه شوند و با آگاهی کامل به عنوان شهروند متعهد، مسئولیت خود را نسبت به جامعه و شهر بر عهده گرفته و ابزارهای اصلی مشارکت­پذیری را به عنوان یک شهروند بیاموزند. اما در این میان آموزش مدیران شهری و ارتقای بینش آنان برای فراهم کردن شرایطی به منظور احقاق حقوق شهروندی و آموزش به شهروندان که عمدتاً به جنبه تکالیف اجتماعی شهری شهروند که همانا مشارکت در عرصه­های مختلف زندگی شهری است، ضروری است.

شهرداری منطقه پنج تبریز در سال ١٣٧٤ با به وجود آمدن شهرک­های جدیدالاحداث برای خدمات­دهی به این شهرک­ها (ولی امر، باغمیشه، رشدیه، مرزداران و ...) تاسیس شد. نوع منطقه­بندی شهرداری منطقه پنج تبریز در وضع فعلی به شکلی می­باشد که همه عناصر مجموعه در یک شهر در حال توسعه در آن مشهود است­. شهرداری منطقه ٥ تبریز با مساحت ٣١٥٣ هکتار در شرق و شمال شرق تبریز واقع شده است، که از شمال به کوی فرشته­، از جنوب به باغمیشه­، از غرب به کوی ولی امر- اتوبان پاسداران­، و  از  شرق به مصلی و نصر محدود می­شود. این منطقه نسبت به سایر مناطق در تبریز (مناطق ده­گانه­) از نظر وسعت رتبه دوم را داراست. وسعت فضای سبز منطقه حدود (١/٥٣٧/٢٤٧) مترمربع و سرانه فضای سبز ٨ مترمربع است که وسعت فضای سبز شهرداری منطقه ٥ نسبت به فضای سبز تحت پوشش شهرداری تبریز حدود ٧ درصد است. این منطقه از نظر فضای سبز تقریباً در وضعیت مطلوبی قرار دارد، محدوده شهرک­ها و فضای سبز در نمودار­های زیر نشان داده شده است.

 

شکل شماره (1): طرح تفصیلی محدوده شهرک­های شهرداری منطقه 5

منبع: (مدیریت برنامه­ریزی و بودجه شهرداری منطقه 5، 1393).

 

 

شکل شماره (2): فراوانی درصد انواع فضای سبز منطقه 5 تبریز

 

سؤالات تحقیقی

1. وضعیت و کیفیت اجرای آموزش­های زیست محیطی شهروندی در منطقه 5 شهرداری تبریز چگونه است؟

2. شاخص­های کیفیت محیط زیست در شهر و منطقه 5 تبریز کدام است؟

3. چگونه می­توان با آموزش­های زیست محیطی مردم را تشویق به حفظ محیط زیست و ارتقاء کیفیت آن کرد؟

 

اهداف تحقیق

هدف کلی

- تعیین تاثیر آموزش محیط زیست جوامع محلی در عملکرد زیست محیطی شهروندان محدوده منطقه 5 شهرداری تبریز.

 

اهداف جزئی

ـ تعیین شاخص­های زیست محیطی موثر در رابطه با آموزش محیط زیست

ـ تعیین نقش آموزش­های زیست محیطی در تغییر نگرش مردم نسبت به ارتقاء کیفیت محیط زیست

ـ تعیین میزان اثرگذاری آموزش­های محیط زیست منطقه 5 تبریز بر روی شهروندان

ـ تعیین میزان تاثیر آموزش جوامع محلی منطقه 5 تبریز بر کیفیت محیط زیست.

 

فرضیه­های تحقیق

ـ آموزش­های زیست محیطی شهروندان محله، در ارتقا سطح کیفیت محیط زیست شهری اثر مثبت دارد.

ـ آموزش­های زیست محیطی شهروندان در حفاظت از محیط زیست شهری اثر مثبت دارد.

ـ شاخص­های زیست محیطی شهری می­تواند از آموزش­های زیست محیطی شهروندان استخراج گردد.

 

تعاریف نظری و عملی متغیرها

محیط زیست

محیط پیرامون محل زیست انسان­ها که شامل­آب، خاک، هوا، زمین، گیاهان، جانوران و روابط متقابل بین آن­ها و موجودی­های فیزیکی شیمیایی، زیباشناختی و فرهنگی و شرایطی که آن­ها بر سلامتی و بهزیستی انسان ایجاد کنند، می­شوند.

 

آموزش

آموزش، مجموعه­ای از رویدادهای «به عمد ترتیب داده شده» تعریف شده است که برای حمایت از فرایندهای درونی یادگیری، طراحی شده است(امیدوار، 1382: 70).

 

جوامع محلی

یک جامعه محلی گروهی از مردم هستند که با یکدیگر ارتباط متقابل داشته و در بهره­مندی از یک محیط زیست مشترکند، در جوامع انسانی ممکن است قصد، باور، منابع، اولویت­ها، نیازها، خطرات و برخی شرایط مطرح و مشترک باشند که بر شناسایی شرکت­ کنندگان و درجه همبستگی آن­ها تأثیرگذار است (خلیل­نژادی، 1390: 8).

 

آموزش محیط زیست

طبق تعریف اتحادیه بین­المللی از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) آموزش محیط زیست عبارت است از شناسایی ارزش­ها و توضیح مفاهیم به منظور ایجاد مهارت­ها و گرایش­های مورد نیاز برای درک و شناخت وابستگی­های انسان، فرهنگ او و محیط زیست پیرامون او، آموزش محیط زیست هم­چنین فعالیت­هایی اعم از تصمیم­گیری و خود القایی قوانین رفتاری مرتبط با کیفیت محیط زیست را شامل می­شود(خورشید دوست، 1382: 757).

 

پسماند

پسماند شامل همه مواد دور ریزی است که به منظور استفاده مجدد، بازیافت یا احیا مدنظر قرار می­گیرند. انواع لجن­های زائد و مواد زائد خطرناک را نیز می­توان دراین محدوده تعریف نمود. به عبارت دیگر مواد زائد شامل همه موادجامد و نیمه جامدی است که ارزشی برای نگهداری ندارند(رمضانیان، 1394: 25).

در پژوهش حاضر منظور از پسماند نمره­ای است که افراد در پاسخ به گویه­های پرسشنامه محقق ساخته که با استفاده از شاخص­های استفاده از ظروف قابل بازیافت، مدیریت صحیح در دفع مواد زائد جامد و مشارکت در جمع آوری صحیح و بهداشتی مواد زائد جامد جهت پاک­سازی محیط زیست که در پرسشنامه عملیاتی شده است به دست می­آورند. این متغیر به بررسی شاخص­های تلاش برای بازیافت ظروف، مدیریت صحیح مواد زاید و تلاش برای جمع­آوری صحیح و بهداشتی مواد زاید می­پردازد.

 

مصرف آب

به مجموعه­ای از فعالیت­های به هم پیوسته بین صنعت آب و مشترکین آن با هدف حفظ منابع آبی کشور و به منظور توزیع عادلانه آب با فشار و دبی متناسب به مشترکین تحت پوشش شرکت­هایآب منطقه­ای است تا بتوان با کارایی بیشتر و هزینه کمتر به مطلوبیت یکسانی در زمینه مصرف دست یافت. (میرنظامی، 1392: 25).

در پژوهش حاضر منظور از مصرف آب نمره­ای است که افراد در پاسخ به گویه­های پرسشنامه محقق ساخته که با استفاده از شاخص­های صرفه­جویی در مصرف آب، استفاده از ابزارهای جایگزین جهت کاهش مصرف آب، کنترل تمامی اتصالات به منظور جلوگیری از اتلاف آب، استفاده از آب مصرفی برای جایگزین آب تمیز برای مصارف کشاورزی و جایگزین سطل به جای شیلنگ برای شستن ماشین که در پرسشنامه عملیاتی شده است به دست می­آورند. این متغیر به بررسی شاخص­های صرفه­جویی در مصرف آب، استفاده بهینه از آب، کنترل ابزارهای مصرف آب، صرفه جویی در مصرف آب، و مصرف بهینه آب می­پردازد.

 

آلودگی

به ورود آلاینده‌ها به یک محیط که باعث ناپایداری، اختلال، آسیب و یا ناراحتی در آن محیط برای موجودات زنده شود آلودگی گفته می‌شود. آلودگی می‌تواند به شکل مواد شیمیایی باشد یا در شکل انرژی برای نمونه، صدا، گرما یا نور محیط را آلوده کند. مواد آلوده‌ کننده‌ای که در پی رویدادهای طبیعی پدید می‌آیند زمانی به عنوان آلاینده شناخته می‌شوند که میزان آن‌ها از حدّ طبیعی بگذرد(اشپینگر و ساکستون^[5]، 2010: 560).

در پژوهش حاضر منظور از آلودگی نمره­ای است که افراد در پاسخ به گویه­های پرسشنامه محقق ساخته که با استفاده از شاخص­های جداسازی زباله­ها در منزل، خرید وسایل با سر و صدا کمتر و استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی­که در پرسشنامه عملیاتی شده است به دست می­آورند. این متغیر به بررسی جداسازی زباله­ها از منزل، عدم ایجاد آلودگی صوتی، استفاده از وسایل نقلیه عمومی، می­پردازد.

 

فضای سبز

فضاهای سبز شهری که واجد بازدهی اجتماعی می­باشند. این فضاها برای افراد در گذران اوقات فراغت، تفریح و مصاحبت با دوستان و گردهمایی اجتماعی و فرهنگی استفاده می­گردد و از این فضاهای سبز، معمولاً به عنوان پارک نام برده می­شود(صبری، 1382: 25).

در پژوهش حاضر منظور از فضای سبز نمره­ای است که افراد در پاسخ به گویه­های پرسشنامه محقق ساخته که با استفاده از شاخص­های پاک­سازی فضای سبز از زباله، تمیز نگه داشتن فضای سبز جهت استفاده عمومی، نریختن زباله در فضای سبز که در پرسشنامه عملیاتی شده است به دست می­آورند. این متغیر به بررسی شاخص­های کمک به جمع­آوری زباله از فضای سبز، تمیز نگه داشتن فضای سبز، پاکیزه نگه داشتن محیط سبز می­پردازد.

 

مصرف انرژی

مصرف، یعنی بهره­گیری از چیزی برای بر آوردن یک یا چند نیاز ذاتی. بنابراین، شناخت شیوه­های درست مصرف و رعایت آن و آشنایی با راه­های درست استفاده از سرمایه و ابزار کار و لوازم زندگی، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. شدت مصرف انرژی یکی از شاخص‌های بررسی کارایی مصرف انرژی است(دانشپور، 1387: 181).

در پژوهش حاضر منظور از مصرف انرژی نمره­ای است که افراد در پاسخ به گویه­های پرسشنامه محقق ساخته که با استفاده از شاخص­های استفاده از لامپ­های کم مصرف در منازل، استفاده از پنجره­های دوجداره، صرفه­جویی در روشن کردن لامپ­ها در منزل و خرید وسایلی که بهینه­ترین مصرف انرژی را دارند که در پرسشنامه عملیاتی شده است به دست می­آورند. این متغیر به بررسی شاخص­های استفاده از لامپ­های کم مصرف، استفاده از پنجره­های دوجداره، مصرف بهینه انرژی و استفاده از دستگاه با مصرف بهینه انرژی می­پردازد.

 

حفاظت

حفاظت محیط زیست به هرگونه عملیاتی که برای نگهداری محیط زیست یا جلوگیری از تخریب آن صورت می‌گیرد، گفته می‌شود. حفاظت‌ و بهبود و بهسازی‌ محیط ‌زیست‌ و پیشگیری‌ و ممانعت‌ از هر نوع ‌آلودگی‌ و هر اقدام‌ مخربی‌ که‌ موجب‌ بر هم‌ خوردن‌ تعادل‌ و تناسب‌ محیط ‌زیست‌ می‌شود، هم­چنین‌ کلیه‌ امور مربوط‌ به‌ جانوران‌ وحشی‌ و آبزیان‌ آب­های‌ داخلی‌ از وظائف‌ سازمان‌ حفاظت‌ محیط‌ زیست‌ است‌ (اصل 50 قانون اساسی).

در پژوهش حاضر منظور از مصرف انرژی نمره­ای است که افراد در پاسخ به گویه­های پرسشنامه محقق ساخته که با استفاده از شاخص­های استفاده از کیسه­های چند بار مصرف به جای کیسه­های یکبار مصرف، جداسازی ظروف شیشه­ای از سایر زباله­ها، عدم استفاده از دستگاه­های خشک­کن برقی به منظور حفظ محیط زیست، پرداخت قبوض خدماتی به صورت الکترونیکی و چک کردن به موقع باد لاستیک ماشین به منظور کاهش آلودگی هوا که در پرسشنامه عملیاتی شده است به دست می­آورند. این متغیر به بررسی شاخص­های استفاده از کیسه­های چند بار مصرف، جداسازی مواد زاید، مصرف بهینه انرژی برای حفاظت از محیط زیست، پرداخت قبوض به صورت الکترونیکی، و تنظیم باد چرخ­ها می­پردازد.

 

روش تحقیق

پژوهش حاضر از نوع پژوهش­های نیمه تجربی می­باشد و به صورت میدانی به گردآوری داده­های پژوهش پرداخته است. روش پژوهش حاضر از نوع نیمه آزمایشی با پیش آزمون و پس آزمون با گروه کنترل می­باشد. جامعه آماری مورد بررسی در این تحقیق شهروندان محدوده منطقه 5 می­باشد. به لحاظ در دسترس بودن اطلاعات و منابع و نیز به خاطر سهل­الوصول بودن، این منطقه جهت بررسی انتخاب گردید.جمعیت مورد مطالعه شامل 60 نفر از شهروندان شهرداری منطقه 5 تبریز است که با استفاده از روش نمونه­گیری در دسترس انتخاب شده است که به صورت تصادفی 30 نفر در گروه آزمایش و 30 نفر در گروه کنترل قرار گرفته است. در پژوهش حاضر، داده­های پژوهش با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته گردآوری شده است. این پرسشنامه مشتمل بر 23 گویه می­باشد که در 6 بعد پسماند، مصرف آب، آلودگی، فضای سبز، مصرف انرژی و حفاظت از محیط­زیست تنظیم شده است. اعتبار محتوای پرسشنامه با نظرات استاد راهنما و یک متخصص آمار و یک کارشناس محیط ­زیست مورد تایید قرار گرفت و پایایی آن با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ استفاده محاسبه شد که 81/0 به دست آمده است و از پایایی خوبی برخوردار می­باشد.

 

گام­های آموزش

درگام اول با کسب مجوز­های لازم از سوی دانشگاه، و استاد راهنما، تعداد کل­جمعیت محدوده منطقه 5 تبریز به دست آمد. سپس، با استفاده از روش نمونه­گیری مذکور، تعداد 398 نفر از ساکنین منطقه انتخاب و از بین آن­ها 60 نفر به صورت تصادفی و روش در دسترس انتخاب شد. در گام دوم، 60 نفر به دو گروه کنترل و آزمایش تقسیم شد و پرسشنامه محقق ساخته در مرحله پیش آزمون در بین افراد توزیع شد. در گام سوم، پس از مشخص کردن رده­های سنی، آموزش محیط زیست انجام شد که جلسات آن در زیر توضیح داده شده است. پس از آموزش، درگام بعدی، پرسشنامه محقق ساخته مجدداً در مرحله پس آزمون بین نمونه آماری توزیع شد و پس ازگردآوری، داده­ها توسط آمارگیر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

 

جلسات آموزش

کل آموزش در 10 جلسه انجام شد که در جلسه اول، ابتدا معرفی تحقیق و نتایج احتمالی آن برای افراد توضیح داده شد، و پرسشنامه در مرحله پیش آزمون توزیع گردید. در جلسه دوم، اهمیت محیط زیست و حفاظت از آن با استفاده از نرم افزار پاورپوینت و آموزش چهره به چهره آموزش داده شد. در جلسه سوم، مدیریت پسماند در مورد جداسازی زباله­های خانگی و عدم استفاده از ظروف یکبار مصرف با استفاده از پاورپوینت و تصاویر مربوطه به افراد آموزش داده شد. در جلسه چهارم، مصرف بهینه آب و انرژی در مورد صرفه­جویی در مصرف آب و انرژی، تنظیم ابزارهای منزل برای جلوگیری از نشت آب و انرژی و استفاده از لامپ­های کم مصرف به افراد آموزش داده شد. در جلسه پنجم و ششم، در مورد آلودگی­های محیط زیست توضیح داده شد و سپس روش­های کاهش آلودگی صوتی و هوا، آب و خاک به افراد آموزش داده شد. در جلسه هفتم و هشتم و نهم، حفاظت از محیط زیست و فضای سبز به افراد آموزش داده شد و افراد به سمت درختکاری سوق داده شده و زمینه­های حفاظت از محیط زیست و فضای سبز برای افراد فراهم شد. در جلسه دهم و جلسه آخر پرسشنامه تحقیق در مرحله پس آزمون مجدداً توزیع و گردآوری شد.  

 

یافته­ها

جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات، از آمار توصیفی و استنباطی استفاده شد. در آمار توصیفی، ویژگی­های جمعیت­شناختی شرکت کنندگان در پژوهش در قالب فراوانی، درصد فراوانی و نمودار فراوانی تجزیه و تحلیل شد و در آمار استنباطی، ابتدا برای بررسی توزیع نرمال داده­ها از آزمون کولموگراف- اسمیرنف استفاده شد. هم­چنین از آزمون لوین برای بررسی همگونی واریانس­ها، و از آزمون شیب رگرسیون برای همگونی شیب استفاده شد. علاوه بر آن، برای آزمون فرضیه­های پژوهش از آزمون تحلیل کوواریانس استفاده شد.

36 نفر از پاسخگویان زن هستند و 24 نفر از آن­ها مرد هستند و بنابراین 0/40 درصد از پاسخگویان مرد می­باشد و 0/60 درصد از پاسخگویان زن هستند. بیشترین فراوانی به گروه زن تعلق دارد. 8 نفر (3/13 %) از پاسخگویان در گروه سنی 15 الی 20 سال هستند، 6 نفر (0/10 %) بین 21 الی 25 سال هستند. 3 نفر (0/5 %) بین 26 الی 30 سال هستند، 9 نفر (0/15 %) بین 31 الی 35 سال می باشند. 10 نفر (7/16 %) بین 36 الی 40 سال هستند و 24 نفر (0/40 %) در سنین 40 سال به بالا قرار دارند. بیشترین فراوانی به گروه سنی 40 سال به بالا اختصاص دارد. 12 نفر (0/20 %) از پاسخگویان دارای تحصیلات زیر دیپلم هستند، 27 نفر (0/45 %) دیپلم دارند، 3 نفر (0/5 %) مدرک کاردانی دارند و 18 نفر (0/30 %) دارای مدرک کارشناسی هستند. هیچ کدام از پاسخگویان مدرک کارشناسی ارشد و بالاتر ندارند. بیشترین فراوانی به افراد با مدرک دیپلم اختصاص دارد.

میانگین سطح کیفیت زیست محیطی در بعد پسماند در گروه آزمایش پیش آزمون برابر 96/10 با انحراف استاندارد 67/1 و پس آزمون برابر 23/4 با انحراف استاندارد 71/1می‌باشد. میانگین و انحراف استاندارد سطح کیفیت خدمات زیست محیطی در بعد مصرف آب در گروه آزمایش پیش آزمون به ترتیب برابر با  63/19 و 79/1 است و در پس آزمون به ترتیب برابر با 73/6 و 96/1 است. میانگین و انحراف استاندارد سطح کیفیت خدمات زیست محیطی در بعد آلودگی به ترتیب برابر با 90/11 و 49/1 و در پس آزمون برابر با 90/3 و 21/1 است. میانگین و انحراف معیار سطح کیفیت خدمات در بعد فضای سبز در گروه آزمایش پیش آزمون به ترتیب برابر با 73/9 و 55/1 و در پس آزمون به ترتیب برابر با 66/3 و 028/1 است و میانگین سطح کیفیت خدمات زیست محیطی در بعد مصرف انرژی در گروه آزمایش پیش آزمون به ترتیب برابر با 16/15 و 19/2 و در پس آزمون برابر با 23/5 و 045/2 است. همان طور که روشن است، میانگین سطح کیفیت خدمات زیست محیطی در کلیه ابعاد در گروه آزمایش به طور معنی­داری کمتر از گروه کنترل است که در واقع بدین معنی است که بعد از آموزش، سطح کیفیت خدمات زیست محیطی در کلیه ابعاد بهبود یافته است. هم­چنین میانگین و انحراف استاندارد سطح حفاظت از محیط زیست در گروه آزمایش پیش آزمون به ترتیب برابر با 86/13 و 48/2 است و در پس آزمون برابر با 40/7 و 84/2 است که این نیز حاکی از آن است که میزان حفاظت از محیط زیست پس از آموزش بهبود یافته است. 

- آموزش­های زیست محیطی شهروندان محله در ارتقاء سطح کیفیت محیط زیست شهری در ابعاد پسماند، مصرف آب، آلودگی، فضای سبز، مصرف انرژی و حفاظت از محیط زیست اثر مثبت دارد.

 

  جدول شماره (1): نتایج آزمون لوین در مورد همگنی واریانس­های ابعاد کیفیت خدمات زیست محیطی در دو گروه

	تاثیر	F	درجه آزادی 1	درجه آزادی 2	سطح معنی­داری
پسماند	گروه	526/0	1	58	471/0
مصرف آب	391/0	1	58	534/0	391/0
آلودگی	296/0	1	58	588/0	296/0
فضای سبز	108/0	1	58	743/0	108/0
مصرف انرژی	103/0	1	58	760/0	103/0
حفاظت از محیط زیست	057/1	1	58	308/0	057/1

نتایج آزمون لوین در مورد پیش فرض تساوی واریانس­های نمرات ابعاد پسماند، مصرف آب، آلودگی، فضای سبز، مصرف انرژی و حفاظت از محیط زیست کیفیت خدمات زیست محیطی در دو گروه در جدول بالا ارائه گردیده است. بر اساس یافته­ها، F مشاهده شده در سطح P بزرگ­تر از 05/0 بوده و بنابراین پیش فرض همگنی واریانس­ها پذیرفته می­شود.

 

جدول شماره (2): نتایج تحلیل کوواریانس مربوط به مقایسه نمره ابعاد کیفیت خدمات زیست محیطی در گروه­های آزمایش و کنترل

	منبع تغییرات	مجموع مجذورات	df	F	Sig	مجذور اتا
پسماند	پیش آزمون	230/2	1	825/0	023/0	14/0
	گروه	079/0	1	029/0	000/0	12/0
مصرف آب	پیش آزمون	274/0	1	073/0	018/0	16/0
	گروه	611/0	1	164/0	002/0	31/0
آلودگی	پیش آزمون	703/0	1	500/0	009/0	48/0
	گروه	235/0	1	167/0	003/0	68/0
فضای سبز	پیش آزمون	255/0	1	245/0	022/0	62/0
	گروه	127/0	1	122/0	028/0	58/0
مصرف انرژی	پیش آزمون	274/2	1	773/3	047/0	62/0
	گروه	093/4	1	556/0	049/0	21/0
حفاظت از محیط زیست	پیش آزمون	709/0	1	095/0	759/0	002/0
	گروه	193/1	1	160/0	047/0	18/0

برای تعیین معنی­داری تفاوت بین دو گروه از آزمون تحلیل کوواریانس استفاده شد، همان طور که در جدول مشهود است بین دو گروه تفاوت معنی­دار وجود دارد. و هم­چنین تحلیل ابعاد پسماند، مصرف آب، آلودگی، فضای سبز، مصرف انرژی و حفاظت از محیط زیست کیفیت خدمات زیست محیطی نشان می­دهد که آموزش محیط زیست جوامع محلی باp  کوچک­تر از 05/0، مجذور اتا برای ابعاد کیفیت خدمات شهری یعنی پسماند، مصرف آب، آلودگی، فضای سبز، مصرف انرژی، و حفاظت از محیط زیست به ترتیب برابر با 12/0، 31/0، 68/0، 58/0، 21/0، و 18/0 و F به ترتیب برابر با 029/0، 164/0، 167/0، 122/0، 049/0 و 047/0 بر بهبود عملکرد زیست محیطی شهروندان در بعد پسماند مثبت و موثر بوده است و مجذور سهمی اتا شدت این اثر را برای ابعاد کیفیت خدمات شهری به ترتیب برابر با 12، 31، 68، 58، 21 و 18 درصد نشان می­دهد که به معنای آن است که آموزش محیط زیست جوامع محلی بر ابعاد کیفیت خدمات شهری، بیشترین تاثیر را بر انتشار آلودگی داشته است و موجب کاهش 68 درصدی آن شده است، بعد فضای سبز در رده بعدی قرار دارد و آموزش محیط زیست محلی 58 درصد بر آن تاثیر مثبت داشته است، و ابعاد مصرف آب، مصرف انرژی، حفاظت از محیط زیست در رده­های بعدی قرار دارند، و آموزش محیط زیست محیط کمترین تاثیر را بر بعد پسماند با 12 درصد تاثیر داشته است.

 

بحث و نتیجه­گیری

در این پژوهش، تاثیر آموزش­های زیست محیطی شهروندان محله در ارتقاء سطح کیفیت محیط زیست شهری در بعد پسماند، مصرف آب، آلودگی، فضای سبز، مصرف انرژی و حفاظت از محیط زیست مورد بررسی قرار گرفت که نتایج پژوهش نشان داد که آموزش زیست محیطی شهروندان بر ارتقای سطح کیفیت محیط زیست شهری در همه این ابعاد تاثیر مثبت داشته است. ابوالحسنی و همکاران (1391)، درپژوهشی به بررسی نقش آموزش زیست محیطی شهروندان در ارتقاء اخلاق و فرهنگ زیست محیطی پرداخته است که نتایج این پژوهش نشان داده است که آموزش زیست محیطی شهروندان در بهبود رعایت فرهنگ زیست محیطی تاثیر مثبت داشته است که نتایج این پژوهش با یافته­های پژوهش حاضر همسو می­باشد. ابطحی و همکاران(1394)، در پژوهشی به بررسی میزان آگاهی، آموزش و مشارکت عمومی در مدیریت پسماند (مطالعه موردی درشهر تهران) پرداختند. نتایج نشان دادکه مشارکت عمومی در مدیریت پسماند در زمینه­های مختلف متفاوت بود. هم­چنین نتایج این پژوهش نشان داده است­که جداسازی پسماند خطرناک و تولیدکمپوست خانگی به علت عدم وجود امکانات و آموزش صورت نمی­گرفت، ولی پس از آموزش میزان مدیریت پسماند بهبود یافته بود که نتایج این پژوهش با یافته­های پژوهش حاضر همسو می­باشد. هم­چنین، احمدی مسعود و همکاران(1392)، در تحقیق خود با عنوان بررسی میزان مشارکت مردم شهر همدان در طرح تفکیک از مبدا پسماند زباله­های شهری به این نتیجه رسیدند که میزان مشارکت مردم در جمع­آوری زباله در مناطق 3، 5 و 7 شهر همدان متفاوت از هم بود. هم­چنین میزان درآمد، سطح تحصیلات، سن، آموزش و اطلاع رسانی از طرح تفکیک از مبدا پسماندها، در میزان مشارکت مردم در جمع­آوری زباله تاثیر به سزایی دارد که نتایج این پژوهش نیز با یافته­های تحقیق حاضر همسو می­باشد. دمرل^[6] و همکاران(2013)، در پژوهشی به بررسی تاثیر آموزش زیست محیطی کودکان بر دانش و رفتار خانواده پرداختند و به این نتیجه رسیدند که بزرگسالان هنگامی که کودکان آن­ها درباره تالاب­ها و محیط زیست آموزش می­بینند، رفتارهای بهتری در حفظ محیط زیست و مدیریت مصرف آب خانگی دارند که یافته­های پژوهش حاضر را تایید می­کند. نظری و همکاران(1388)، درپژوهشی به بررسی تاثیر آموزش مدیریت مصرف آب به روش TQM در بهبود الگوی مصرف و کاهش سرانه آب در مدارس ابتدایی شهری استان مرکزی پرداختند و به این نتیجه رسیدند که آموزش مصرف آب تاثیر مثبتی بر مدیریت مصرف آب در مدارس توسط دانش­آموزان دارد و هریک از دانش آموزان به مروجین فرهنگ مصرف صحیح آب تبدیل خواهند شد و بدون شک سود حاصل از این برنامه­ها بسیار بیشتر از سرمایه­گذاری اولیه و هزینه­های مربوط به بهبود کیفیت تجهیزات و هزینه­های آموزشی خواهد بود که یافته­های این پژوهش، نتایج پژوهش حاضر را تایید می­کند. هم­چنین گرانمایه­پور و بیگدلی در پژوهشی به بررسی نقش آموزشی در اصلاح الگوی مصرف آب در بین شهروندان تهرانی پرداختند. نتایج نشان داد که اکثریت پاسخگویان در طول روز چندان تلویزیون و پیام‌های آموزشی و تبلیغی در زمینه بهینه مصرف کردن آب را تماشا نمی‌کنند و معتقدند که برنامه‌های آموزشی رسانه‌ ملی در زمینه مصرف آب که در حال حاضر پخش می‌شوند چندان با واقعیت‌های موجود در جامعه هماهنگی نداشته است و در اصلاح الگوی مصرف آب در بین شهروندان تاثیر متوسطی داشته است، اما از نظر آن­ها رسانه ملی می‌تواند در تشویق افراد به اصلاح الگوی مصرف آب نقش داشته باشد و با آموزش مصرف صحیح آب توسط کارشناسان می‌توان فرهنگ صحیح مصرف را در جامعه ترویج داد زیرا اگر از وسایل ارتباط جمعی به ویژه رادیو و تلویزیون به نحو صحیح و با استفاده از نظرات کارشناسی متخصصین علوم رفتاری و اجتماعی بهره­برداری شود، می‌تواند تاثیر بسزایی در اصلاح نگرش­ها و ایجاد انگیزه درجهت رفتار مصرفی بهینه داشته باشد که یافته­های این پژوهش نیز، نتایج پژوهش حاضر را تایید می­کند. توکلیان و همکاران (1392)، در پژوهشی به بررسی تاثیر آموزش محیط زیست در مدیران و کارکنان درکاهش آلودگی صوتی در پروژه های عمرانی شهری (مترو) پرداختند. نتایج این تحقیق نشان داد که آموزش زیست محیطی در کاهش ایجاد آلودگی صوتی در پروژه­های عمرانی تاثیر مثبت داشته است که نتایج این پژوهش، یافته­های پژوهش حاضر را تایید می­کند. خضرایی(1394)، در پژوهشی به بررسی تاثیر آموزش استفاده از ظرف­های یکبار مصرف گیاهی بر کاهش آلودگی زیست محیطی پرداخته است. نتایج آزمون t دوتایی که برای مقایسه متغیرهای تحقیق در دو نمونه مستقل (گروه تحت آموزش و گروه شاهد) استفاده شد، نشان داد که آموزش­های زیست محیطی بر روی متغیرهای دانش زیست محیطی، نگرش به محیط زیست، توجه به سلامتی، نگرش به محصولات سبز و در نهایت قصد خرید محصولات سبز که یکی از این نوع محصولات، ظروف گیاهی یکبار مصرف (کاهش آلودگی محیطی) می­باشند تاثیر قابل توجهی داشته است که نتایج این پژوهش نیز، یافته­های پژوهش حاضر را تایید می­کند. افتخاری و همکاران(1393)، در پژوهشی با عنوان بررسی تاثیر مدیریت ناحیه محوری بر حفظ محیط زیست شهر تهران (مطالعه موردی شهرداری ناحیه 1 منطقه 13) به این نتیجه رسیدکه فعالیت‏های مدیریت شهری ناحیه محوری با آموزش مسایل محیطی به شهروندان توانسته است سبب ارتقاء فرهنگ محیط زیست شود. هم­چنین مشخص شدکه سیستم نوین مدیریت شهری تحت عنوان ناحیه محوری از سال 1387 به بعد با انجام فعالیت­های محیط زیستی خود باعث حفظ، ارتقا و صیانت از محیط زیست شهر تهران شده است که با ادامه این روند و توجه توأمان به سایر مؤلفه­های لازم می­توان به توسعه پایدار شهری دست یافت که یافته­های این پژوهش، با نتایج پژوهش حاضر همسو می­باشد. غضنفری و همکاران(1382)، در پژوهشی به بررسی نقش آموزش و آگاه­سازی بر بهینه­سازی مصرف انرژی پرداختند. نتایج این تحقیق نشان داده است که آموزش و آگاه­سازی دارای تأثیر بسزایی در کاهش مصرف انرژی بوده است، که یافته­های این تحقیق، نتایج پژوهش حاضر را تایید می­کند. صالحی و قائمی اصل(1392)، در پژوهشی به بررسی رابطه آموزش زیست محیطی و رفتارهای حفاظت از محیط زیست (مورد مطالعه: دانش­آموزان دبیرستان­های دخترانه شهر بابل) پرداختند. نتایج این تحقیق نشان می­دهد که میزان شناخت دانش­آموزان نسبت به مسایل و مشکلات زیست محیطی عام، بالا و نسبت به مسایل و مشکلات زیست محیطی خاص، پایین است. هم­چنین، بین میانگین رفتار زیست محیطی در پایه‌های مختلف تحصیلی تفاوت معنادار وجود دارد، اما این تفاوت در بین رشته‌های مختلف تحصیلی دیده نشد. نهایتاً، یافته‌های تحقیق نشان داد که نگرش نوین زیست محیطی در ایجاد رفتار حفاظت از محیط زیست تأثیر مثبت دارد، اما آموزش و دانش زیست محیطی تأثیر چندانی در بروز رفتار زیست محیطی ندارد. در ادامه مقاله، دلایل احتمالی این امر مورد بررسی قرار گرفته است که یافته­های این تحقیق با نتایج پژوهش حاضر همسو می­باشد. در تحلیل یافته پژوهش حاضر می­توان ­گفت­که آلودگی‌های مختلف زیست محیطی اعم از آلودگی هوا، آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی، آلودگی‌های ناشی از سوء مدیریت پسماندهای عادی و ویژه خطرناک (از جمله زباله‌های بیمارستانی)، آلودگی صوتی و موارد بی­شماری که به ازای هر فعالیت انسانی ممکن است ایجاد شود، عمدتاً ناشی از عدم ‌آگاهی افراد و اشخاص است. رکن اصلی در آموزش افراد جامعه ایجاد توان­مندی در آنان برای تصمیم‌گیری صحیح، تغییر رفتار و عملکرد و استفاده بهینه از منابع می‌باشد. هر چه آگاهی مردم جامعه در مورد محیط زیست بیشتر باشند، اجرای قوانین و رضایت‌مندی آنان نیز افزایش می‌باید و هر چه ساختار توان­مندسازی افراد در اجرای قوانین محیط زیستی و احساس مسئولیت آنان بیشتر شود رابطه مثبتی با توان­مندی روانی و ایجاد انگیزه درونی در افراد به وجود می‌آید. از طرفی باید گفت که مهم­ترین موانع مشارکت مردم در جداسازی اجزاء قابل بازیافت پسماند، عدم آگاهی از اهمیت و مزایای مشارکت عمومی در بازیافت، عدم آشنایی با سرویس­های محلی بازیافت، و عدم آشنایی و آگاهی مردم از وجود ظروف چندگانه پسماند می­باشد. بنابراین، عدم مشارکت در جداسازی پسماند خانگی را می­توان عمدتاً به عدم وجود امکانات و آموزش موثر در موضوعات مذکور نسبت داد، و برای جلب مشارکت مردم در جداسازی پسماند باید چارچوب شناسایی و شیوه صحیح نگهداری پسماند را به آن­ها آموزش داد. از طرفی، همه شهرهای بزرگ به منظور پیشرفت و ساخت و ساز مجبور به فعالیت پروژه­های مختلف در دل شهرها و همجوار مکان­های مسکونی، اداری، تجاری و ... می­باشند. فعالیت این پروژه­ها می­تواند مشکلات بسیاری را برای شهروندان جامعه به وجود آورد، آموزش­های زیست محیطی یکی از روش­هایی است که می­توان تا حدود زیادی در کاهش آلودگی موثر باشد. و در نهایت می­توان گفت که یکی از مسائل عمده فضای سبز که در شرایط اقلیمی موجود تقریباً به طور 4 فصل نیاز به صرف هزینه و مراقبت مستمر دارد، مسأله نگهداری و توسعه فضای سبز است که فضای سبز موجود را اعم از مشجر، چمن­کاری، گل­کاری، آب­نما و سایر وسایل رفاهی، باید تا سرحد امکان پیوسته سرحال و شاداب و به صورت طبیعی و زنده نگاه داشت. در این راستا استفاده از مشارکت مردمی به عنوان یک نیاز و ضرورت مطرح است و با توجه به این که مدیریت شهری و فضای سبز، مدیریت بر انسان، طبیعت و عناصر زیست محیطی درمحدوده کار و زندگی اوست، حذف مشارکت مردمی و قطع حلقه اتصال شهروند از شهرداری و به عبارتی ساکنان شهر یا استفاده‌ کنندگان فضای سبز از اداره‌ کنندگان محیط شهری، به مثابه حفظ نیروهای شتاب دهنده موتور محرکه مدیریت شهری است. وجود شهروند بی‌تفاوت و یا بی­توجهی به نقش تعیین ‌کننده استفاده ‌کنندگان خدمات شهر، در فرآیند سیاست­گذاری و در زنجیره اجرایی و نظارت شهری، هرگونه تلاش و فعالیت درجهت دست­یابی به اهداف برنامه‌ای را مختل و حتی ناممکن می‌سازد، در یک­کلام می‌توان­گفت باید رابطه مردم با محیط زیست شهری، اصلی‌ترین عامل در مدیریت فضای سبز قلمداد می­شود که آموزش زیست محیطی عنصری موثر در این زمینه می­باشد.

 با توجه به این موضوع می­توان پیشنهاد کردکه سازمان محیط زیست نیز با تقویت NGOها می­تواند امر آموزش جوامع محلی را در استفاده هرچه بهتر از محیط زیست نهادینه سازد. هم­چنین، شورای محلی به نوعی در نگهداری و توسعه فضای سبز ، رعایت اصول پسماند و نحوه استفاده صحیح از مصرف آب مشارکت داده شوند و بین محلات مختلف رقابت سازنده و دوستانه‌ای ایجاد شود و هر 3 یا 6 ماه یا سالیانه بهترین محله با قید کارهای انجام شده از طریق رسانه‌های گروهی به ترتیب اهمیت تلویزیون، رادیو، روزنامه و مجلات موجود کشور و نصب پلاکارد در سطح شهر به مردم معرفی و مورد تشویق قرار گیرند، و از دیگر روش‌ها می‌توان به تشکیل «شورای مردمی پارک» در هر یک از پارک‌ها اشاره کرد. اعضای این شورا از بین داوطلبان یا دوست­داران ناحیه و ساکن در محل و یا بهره‌مندان پارک خواهند بود. هماهنگی این شورا می‌تواند بر عهده مدیران پارک‌ها یا مسؤولان فضای سبز باشد که صرفاً می­کوشند تا ارتباط مفید و سازنده‌ای را بین مدیریت فضای سبز و مردم ایجاد کرده و تقویت کند.

منابع

ابطحی، مهرنوش؛ سعیدی، رضا؛ بروجردی، ملیجه نصرالله؛ فخرایی­فر، عاطفه؛ بیات، علی؛ مکاری، سعید؛ علی عسگری، فاطمه؛ انکوتی، اعظم؛ و علیزاده، مهدی. (1394).بررسی میزان آگاهی، آموزش و مشارکت عمومی در مدیریت پسماند: مطالعه موردی در شهر تهران، فصلنامه بهداشت در عرصه دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی. دانشکده بهداشت، دوره 3، شماره 2. صص 16-7.

ابوالحسنی، نوشین؛ محمدحسین، صیادی؛ و محمدرضا، دوستی. (1391). بررسی نقش آموزش در ارتقاء اخلاق و فرهنگ زیست محیطی.دومین کنفرانس برنامه ریزی و مدیریت محیط زیست، تهران، دانشگاه تهران.

احمدی مسعود، نسترن؛ ضرغامی، مریم؛ صفائی شکیب، ساناز؛ درگاهی، عبداله؛ و صمدی خادم، شهرام. (1392). بررسی میزان مشارکت مردم شهر همدان در طرح تفکیک از مبدا پسماند زباله­های شهری.سومین کنفرانس بین­المللی برنامه­ریزی و مدیریت محیط زیست. دانشگاه تهران.

افتخاری، علیرضا؛ نوری، جعفر؛ و ارجمندی، رضا. (1393). بررسی تاثیر مدیریت ناحیه محوری بر حفظ محیط زیست شهر تهران (مطالعه موردی شهرداری ناحیه 1 منطقه 13)، انسان و محیط زیست. دوره 12، شماره 2.

امیدوار، الف. (1382). اصول طراحی آموزشی. پایگاه مجلات تخصصی نور، شماره 176، صص 74-64.

توکلیان، وحید؛ لاریجان، مریم؛ و محمودی، طیبه. (1392). تاثیر آموزش محیط زیست در مدیران و کارکنان در کاهش آلودگی صوتی در پروژه­های عمرانی شهری (مترو). اولینهمایش سراسری محیط زیست، انرژی و پدافند زیستی، تهران، موسسه آموزش عالی مهر اروند، گروه ترویجی دوست­داران محیط زیست.

خضرایی، لیلا. (1394). تاثیر آموزش استفاده از ظرف­های یکبار مصرف گیاهی بر کاهش آلودگی زیست محیطی. چهارمین همایش سراسری محیط زیست، انرژی و پدافند زیستی، تهران، موسسه آموزش عالی مهر اروند- گروه ترویجی دوست­داران محیط زیست.

خلیل­نژادی، محمدهادی. (1390). بازآفرینی محله: تسهیل مشارکت جامعه محلی. نشریه اینترنتی نوسازی، سال دوم، شماره 12.

دانش­پور عبدی، زهره. (1387).درآمدی بر نظـریه­های برنامه­ریزی با تأکید ویژه بر برنامه­ریزی شهری. چاپ اول. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی. ص 181.

رمضانیان، نوید. (1394). مدیریت پسماند. واحد HSE دانشکده علوم، دانشگاه فردوسی مشهد.

صالحی، صادق؛ و قائمی اصل، زهرا. (1392). بررسی رابطه آموزش زیست محیطی و رفتارهای حفاظت از محیط زیست (مورد مطالعه: دانش­آموزان دبیرستان­های دخترانه شهر بابل)، آموزش محیط زیست پایدار. دوره 1، شماره 7.

غضنفری، سلمان؛ مجید، صفاری­نیا؛ و مهرداد، نوری­خاجوی. (1382). نقش آموزش و آگاه­سازی بربهینه­سازی مصرف انرژی.چهارمین همایش ملی انرژی، تهران، کمیته ملی انرژی جمهوری اسلامی ایران، معاونت امور برق و انرژی وزارت نیرو.

کیانپور، کوثر؛ آقامیری، نسرین؛ و محمدی روزبهانی، مریم. (1393). آموزش گامی به سوی توسعه فرهنگ حفاظت از محیط زیست. دومین همایش ملی و تخصصی پژوهش­های محیط زیست ایران.

گرانمایه­پور، علی؛ و بیگدلی­نژاد، مجید. (1392)، بررسی نقش آموزشی رسانه ملی در اصلاح الگوی مصرف آب در بین شهروندان تهرانی، فصلنامه فرهنگ و ارتباطات. دانشگاه علوم ارتباطات و مطالعات رسانه واحد تهران مرکزی، دوره 3، شماره 9.

محرم­نژاد، ناصر؛ و تهرانی، مهناز. (1389). مروری بر نظریه­های اجتماعی و مدیریت محیط زیست، نشریه انسان و محیط زیست. دوره 8، شماره 1، صص 11-3.

میرنظامی، سید جلال­الدین. (1392). بهره­وری مصرف آب. پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده کشاورزی، گروه سازه­های آبی.

نظری، مصطفی؛ احمدلو، اشرف؛ و طراوتی فکور، زهرا. (1388). بررسی تاثیر آموزش مدیریت مصرف آب به روش TQM در بهبود الگوی مصرف و کاهش سرانه آب در مدارس ابتدایی شهری استان مرکزی. سومین همایش ملی آب و فاضلاب با رویکرد بهره­برداری، تهران، دانشگاه صنعت آب و برق، شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور.

Damerell P, Howe C, Milner-Gulland EJ. (2013). Child-orientated environmental education influences adult knowledge and household behavior, Environmental Research Letters. 8 (1), P.p:105-106.

Splinger, E., Sexton, S. (2010).  Paying for Pollution? How General Equilibrium Effects Undermine the “Spare the Air” Program, Environmental and Resource Economics. Volume 53, Issue 4, P.p: 553–575.

Tao, Zhou. (2012). Education programs on environment, Procedia environmental sciences. 12.

Uttke, Angela. (2012). Towards the future Design and Development of Cities with Built Environment Education, Procedia- Social and Behavioral Sciences. 45.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

1. کارشناس ارشد آموزش محیط زیست، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز- ایران.    

2. استادیار گروه آموزش محیط زیست، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز- ایران (نویسنده مسئول).

                E- mail: [e-mail]

 

1. Uttke

2. Tao

1. Splinger & Sexton

1. Damerell

مراجع

ابطحی، مهرنوش؛ سعیدی، رضا؛ بروجردی، ملیجه نصرالله؛ فخرایی­فر، عاطفه؛ بیات، علی؛ مکاری، سعید؛ علی عسگری، فاطمه؛ انکوتی، اعظم؛ و علیزاده، مهدی. (1394).بررسی میزان آگاهی، آموزش و مشارکت عمومی در مدیریت پسماند: مطالعه موردی در شهر تهران، فصلنامه بهداشت در عرصه دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی. دانشکده بهداشت، دوره 3، شماره 2. صص 16-7.

ابوالحسنی، نوشین؛ محمدحسین، صیادی؛ و محمدرضا، دوستی. (1391). بررسی نقش آموزش در ارتقاء اخلاق و فرهنگ زیست محیطی.دومین کنفرانس برنامه ریزی و مدیریت محیط زیست، تهران، دانشگاه تهران.

احمدی مسعود، نسترن؛ ضرغامی، مریم؛ صفائی شکیب، ساناز؛ درگاهی، عبداله؛ و صمدی خادم، شهرام. (1392). بررسی میزان مشارکت مردم شهر همدان در طرح تفکیک از مبدا پسماند زباله­های شهری.سومین کنفرانس بین­المللی برنامه­ریزی و مدیریت محیط زیست. دانشگاه تهران.

افتخاری، علیرضا؛ نوری، جعفر؛ و ارجمندی، رضا. (1393). بررسی تاثیر مدیریت ناحیه محوری بر حفظ محیط زیست شهر تهران (مطالعه موردی شهرداری ناحیه 1 منطقه 13)، انسان و محیط زیست. دوره 12، شماره 2.

امیدوار، الف. (1382). اصول طراحی آموزشی. پایگاه مجلات تخصصی نور، شماره 176، صص 74-64.

توکلیان، وحید؛ لاریجان، مریم؛ و محمودی، طیبه. (1392). تاثیر آموزش محیط زیست در مدیران و کارکنان در کاهش آلودگی صوتی در پروژه­های عمرانی شهری (مترو). اولینهمایش سراسری محیط زیست، انرژی و پدافند زیستی، تهران، موسسه آموزش عالی مهر اروند، گروه ترویجی دوست­داران محیط زیست.

خضرایی، لیلا. (1394). تاثیر آموزش استفاده از ظرف­های یکبار مصرف گیاهی بر کاهش آلودگی زیست محیطی. چهارمین همایش سراسری محیط زیست، انرژی و پدافند زیستی، تهران، موسسه آموزش عالی مهر اروند- گروه ترویجی دوست­داران محیط زیست.

خلیل­نژادی، محمدهادی. (1390). بازآفرینی محله: تسهیل مشارکت جامعه محلی. نشریه اینترنتی نوسازی، سال دوم، شماره 12.

دانش­پور عبدی، زهره. (1387).درآمدی بر نظـریه­های برنامه­ریزی با تأکید ویژه بر برنامه­ریزی شهری. چاپ اول. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی. ص 181.

رمضانیان، نوید. (1394). مدیریت پسماند. واحد HSE دانشکده علوم، دانشگاه فردوسی مشهد.

صالحی، صادق؛ و قائمی اصل، زهرا. (1392). بررسی رابطه آموزش زیست محیطی و رفتارهای حفاظت از محیط زیست (مورد مطالعه: دانش­آموزان دبیرستان­های دخترانه شهر بابل)، آموزش محیط زیست پایدار. دوره 1، شماره 7.

غضنفری، سلمان؛ مجید، صفاری­نیا؛ و مهرداد، نوری­خاجوی. (1382). نقش آموزش و آگاه­سازی بربهینه­سازی مصرف انرژی.چهارمین همایش ملی انرژی، تهران، کمیته ملی انرژی جمهوری اسلامی ایران، معاونت امور برق و انرژی وزارت نیرو.

کیانپور، کوثر؛ آقامیری، نسرین؛ و محمدی روزبهانی، مریم. (1393). آموزش گامی به سوی توسعه فرهنگ حفاظت از محیط زیست. دومین همایش ملی و تخصصی پژوهش­های محیط زیست ایران.

گرانمایه­پور، علی؛ و بیگدلی­نژاد، مجید. (1392)، بررسی نقش آموزشی رسانه ملی در اصلاح الگوی مصرف آب در بین شهروندان تهرانی، فصلنامه فرهنگ و ارتباطات. دانشگاه علوم ارتباطات و مطالعات رسانه واحد تهران مرکزی، دوره 3، شماره 9.

محرم­نژاد، ناصر؛ و تهرانی، مهناز. (1389). مروری بر نظریه­های اجتماعی و مدیریت محیط زیست، نشریه انسان و محیط زیست. دوره 8، شماره 1، صص 11-3.

میرنظامی، سید جلال­الدین. (1392). بهره­وری مصرف آب. پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده کشاورزی، گروه سازه­های آبی.

نظری، مصطفی؛ احمدلو، اشرف؛ و طراوتی فکور، زهرا. (1388). بررسی تاثیر آموزش مدیریت مصرف آب به روش TQM در بهبود الگوی مصرف و کاهش سرانه آب در مدارس ابتدایی شهری استان مرکزی. سومین همایش ملی آب و فاضلاب با رویکرد بهره­برداری، تهران، دانشگاه صنعت آب و برق، شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور.

Damerell P, Howe C, Milner-Gulland EJ. (2013). Child-orientated environmental education influences adult knowledge and household behavior, Environmental Research Letters. 8 (1), P.p:105-106.

Splinger, E., Sexton, S. (2010).  Paying for Pollution? How General Equilibrium Effects Undermine the “Spare the Air” Program, Environmental and Resource Economics. Volume 53, Issue 4, P.p: 553–575.

Tao, Zhou. (2012). Education programs on environment, Procedia environmental sciences. 12.

Uttke, Angela. (2012). Towards the future Design and Development of Cities with Built Environment Education, Procedia- Social and Behavioral Sciences. 45.