بررسی مبانی فکری و آراء آیت الله سیدمحمدباقرصدر درباره قاعده ملازمه و کاربرد دلیل عقل

فقه و تاریخ تمدّن

مقاله 4، دوره 4، شماره 4، دی 1397، صفحه 10-25

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

حسین صمدیار¹؛ اصغر عربیان^{* 2}

¹دانشجوی دکتری، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد علوم و تحقیقات،دانشکده حقوق و علوم سیاسی،دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران.

²دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد علوم و تحقیقات،دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

برای بررسی مبانی فکری و آراء آیت‌الله سیدمحمدباقرصدر درباره قاعده ملازمه و کاربرد دلیل
عقل، متون فقهی استدلالی و اصولی، آرا و فتاوای ایشان بر اساس روش تحلیل محتوا بررسی شده
است. مرحوم صدر در تعریف دلیل عقل می‌گوید : «دلیل عقل هر قضیه است که عقل آن را درک
کند و امکان استنباط حکم شرعی از آن باشد». ایشان معتقد است که دلیل عقل در فقه شیعه همواره به
عنوان دلیلی بالقوه باقی مانده است و فقها تا کنون در فرآیند اجتهادشان ازآن استفاده نکرده‌اند. مرحوم
صدر معتقدند عقل یک منبع بالقوه برای فقه شیعی است، بدین معنا که اگر چه بر اساس ضوابط علم
اصول فقه عقل به تنهایی می تواند حکم فقهی را کشف کند و ما را به یکی از احکام و تکالیف مذهبی
راهنمایی نماید، لیکن این مطلب عملا در هیچ موردی اتفاق نیفتاده و تمامی احکام شرعی که بر
اساس احکام قطعی عقل مجرد انسانی قابل کشف است در همان حال، در قرآن و سنت مورد راهنمایی
قرار گرفته و با دلیل شرعی بیان شده است. ایشان همچنین اعتقاد دارد که حکم عقلى در باب
معیارهاى احکام، استقلال در اثبات حکم شرعى دارد.
از نظر مرحوم صدر ملازمه بین حکم عقل و شرع در هر دو قلمرو نظری و عملی می تواند موجود
باشد و در این باره خرده گیری و منعی دیده نمی‌شود. بیشتر دانشمندان اصول، نگاه ویژه ای به این
مسئله نداشته و به صورت روشنی در نوشته های اصولی خود به آن نپرداخته‌اند، اما به روشنی از
سخنان آنان به دست می‌آید که قاعده ملازمه، در عقل نظری نیز جاری است، زیرا بحث، جایی است
که عقل، حکمی را دریافته است(و می خواهد از راه ملازمه آن را به شرع استناد دهد) و پیش از
دریافت حکم، منطقاً بایستی مصلحت یا مفسده و به دیگر سخن، ملاک حکم، نزد عقل روشن شده باشد
و گرنه راه دیگری برای دست یابی به حکم وجود ندارد.
  

کلیدواژه‌ها

سیدمحمدباقرصدر؛ قاعده ملازمه؛ دلیل