نعل وارونه در گفتار و رفتار شیخ ابوسعید ابوالخیر

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 1، دوره 15، شماره 54، اردیبهشت 1398، صفحه 13-37   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

ثمره اشرفی¹؛ ملک محمد فرخ زاد^{* 2}

¹دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه

چکیده

باژگونگی امور یا وارونگی معنا، مبنای بسیاری از اندیشه‌های ابوسعید ابوالخیر در اسرارالتوحید است و بررسی آن می‌تواند یکی از مهم‌ترین عوامل جذابیّت این اثر گران‌سنگ عرفانی را تبیین کند. در این مقاله نخست گونه‌هایی از وارونگی معنا معرفی می‌شود؛ مواردی مانند ترجیح ثروت بر فقر، خوشباشی بر عزلت، تساهل و تسامح و مدارا بر انتقام و... از دلایل اصلی این نوع نگرش، التزام به سکر در مقابل صحو در مشرب فکری ابوسعید است. ابوسعید ابوالخیر، اغلب به هنگام ترویج یا تذکار هنجارهای اخلاقی، تبیین و تأیید احوال خود یا دیگران و رفع حوایج مادی و معنوی مخاطبان عام و خاص اغلب با استفاده از زبان و رفتاری ادبی و تمسک به شیوه‌های متفاوت و وارونه نسبت به معیارها، هنجارها و نُرم رفتاری معاصران خویش، بسته به موقعیّت و مقتضای مخاطب، رفتاری با ساختار باژگونه از خود نشان می‌دهد. هنگامی که پشت دریچۀ تفسیرهای وارونۀ او را می‌نگریم، نمی‌توانیم انکار کنیم که این شیوۀ ابوسعید مواجهۀ او با نخوت صوفیانۀ عصر خویش است. روش تحقیق در این مقاله کتابخانه‌ای، به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس یافته‌هایی از اسرارالتوحید و مقالات و پژوهش‌های مرتبط استوار است.

کلیدواژه‌ها

وارونگی معنا؛ ساختارشکنی؛ مکتب خراسان؛ ابوسعید ابوالخیر؛ اسرار‌التوحید

مراجع

قرآن کریم.

ارسطو. 1389. فن خطابه. ترجمۀ پرخیده ملکی. چ2. تهران: اقبال.

اصلانی، محمدرضا. 1385. فرهنگ واژگان و اصطلاحات طنز. تهران: کاروان.

انوشه، حسن. 1381. فرهنگ‌نامه ادب فارسی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

بهزادی، حسین. 1378. طنز و طنز پردازی در ایران. تهران: صدوق.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1388. دیوان. تهران: هرمس.

دامادی، سیّدمحمد. 1374. ابوسعیدنامه. چ2. تهران: دانشگاه تهران.

رادمهر، فریدالدین. 1383. از راهزنی تا راهروی. تهران: مرکز.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1379. جست‌و‌جو در تصوف ایران. تهران: امیر‌کبیر.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1377.  زبان شعر در نثر صوفیه. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــــــــ . 1385. چشیدن طعم وقت (مقامات کهن و نویافته بوسعید). تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــ . 1376. مقدمه بر اسرارالتوحید (ر.ک. محمدبن منوّر، همین منابع)

شیخ‌الاسلامی، احمد. 1363. در وادی عشق. تهران: بی‌نا.

طاهری، قدرت‌الله. 1382. «بازی‌های طنز‌آمیز زبانی ابوسعید در اسرارالتوحید». پژوهش‌های ادبی. ش2‌. صص 122-107.

عین‌القضات همدانی. 1387. نامه‌ها. به کوشش علی نقی منزوی و عفیف عسیران. تهران: اساطیر.

فولادی، علیرضا. 1386. طنز در زبان عرفان. قم: فراگفت.

کرنستن، موریس. 1376. «تسامح و تساهل». نامه ‌فرهنگ. ترجمۀ محمد‌سعید حنایی‌کاشانی. س7. ش4.

محمدبن منوّر. 1376. اسرارالتوحید فی‌مقامات الشیخ ابی‌سعید. به کوشش محمد‌رضا شفیعی‌کدکنی. چ3. تهران: آگاه.

مؤذن، بهاره. 1395. «بررسی مهارت‌های ارتباط کلامی ابوسعید ابوالخیر در اسرارالتوحید و سعدی در گلستان». مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه. دورۀ دوم. ش ۱/۲. صص 59-54.

نجم‌رازی، عبدالله‌بن محمد.1382. مرصادالعباد. به کوشش محمدامین ریاحی. چ3. تهران: علمی و فرهنگی.

هجویری، علی‌بن عثمان. 1386. کشف‌المحجوب. به کوشش محمود عابدی. تهران: سروش.