شاهنامه نمود حذف، غیاب یا حضور دیگری

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 2، دوره 15، شماره 54، اردیبهشت 1398، صفحه 39-73   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

فرزاد بالو^{* 1}؛ رضا ستاری¹؛ فاطمه بصیری²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

²دانش‌آموختة کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

چکیده

مفهوم «دیگری» به وسیلۀ میخائیل باختین به حوزۀ ادبیات و نظریه‌های ادبی وارد شد. باختین در میان انواع ادبی، تنها نوع ادبی رمان آن هم رمان‌های داستایفسکی را واجد شرایط گفت‌وگویی و حضور «دیگری» می‌پنداشت. بر همین اساس، باختین ژانر حماسی و تراژیک را همچون رمان‌های تولستوی فاقد خصلت مکالمه‌ای می‌داند. او معتقد است بنیاد آثار حماسی بر پایۀ حذف و طرد دیگری استوارست. در مقالۀ حاضر کوشیدیم با رویکردی سلبی و ساختارشکنانه به رأی باختین در باب آثار حماسی، نمودهای «دیگری» در شاهنامه را نشان دهیم. این نمودها را در ساحت‌های متفاوتی می‌توان بررسی کرد که عبارت‌اند از: 1) آفرینش شاهنامه به مثابۀ نمود صدایی دیگر در برابر صدای حاکم؛ 2) شاهنامه تلاقی ژانرهای مختلف در کنار هم؛ 3) نهاد پهلوانی در برابر نهاد شاهی؛ 4) ازدواج با بیگانگان. همۀ این مؤلفه‌ها گواهی بر حضور دیگری و وجود چندصدایی و گفت‌وشنود در شاهنامه است.

کلیدواژه‌ها

شاهنامه؛ باختین؛ حماسه؛ دیگری؛ منطق گفت‌وگویی

مراجع

قرآن کریم.

آلن، گراهام. 1385. بینامتنیت. ترجمۀ پیام یزدان‌جو. چ2. تهران: مرکز.

ابن‌بلخی. 1385. فارسنامه. تصحیح گای لیسترانج و رینولد الن نیکلسون. تهران: اساطیر.

احمدی، بابک. 1375. ساختار و تأویل متن. چ14. تهران: مرکز.

انصاری، منصور. 1384. دموکراسی گفتگویی: امکانات دموکراتیک اندیشه‌های میخائیل باختین و یورگن هابرماس، چاپ اول. تهران: مرکز

باختین، میخایی. 1387. تخیل مکالمه‌ای: جستارهایی دربارۀ رمان. ترجمۀ رویا پورآذر. تهران: نی.

پوینده، محمدجعفر. 1373. سودای مکالمه، خنده، آزادی. تهران: شرکت فرهنگی ـ هنری آرست.

جوانشیر، ف.م. 1388. حماسه داد. بی‌جا: انتشارات حزب توده ایران.

حمیدیان، سعید. 1383. درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. تهران: ناهید.

دزفولیان، کاظم و عیسی امن‌خانی. 1388. «"دیگری" و نقش آن در داستان‌های شاهنامه». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. ش13. صص 23ـ 1.

دزفولیان، کاظم و معصومه طالبی. 1389. «مقایسه اساطیر یونان و ایران بر پایۀ اندیشه‌های باختین». نشریه ادبیات تطبیقی. س2. ش3. صص 115 ـ 97.

دوبرو، هدر. 1389.ژانر. ترجمۀ فرزانه طاهری. تهران: مرکز.

رستگارفسایی، منصور. 1369. شاهنامه و فردوسی. شیراز:  نوید شیراز.

ــــــــــــــــــــ . 1381. فردوسی و هویت‌شناسی ایرانی (مجموعه مقالات در مورد شاهنامه). تهران: طرح‌نو.

ر. ناث و گلدزیهر. 1371. اسلام در ایران، شعوبیه، نهضت مقاومت ملی ایران علیه امویان و عباسیان. ترجمۀ محمود افتخارزاده و محمدحسین عضدانلو. تهران: مؤسسه نشر میراث‌های تاریخی اسلام و ایران.

ریاحی، محمد امین. 1380.فردوسی. تهران: طرح نو

زرقانی، مهدی. 1388. تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی. تهران: سخن.

سرامی، قدمعلی. 1373. از رنگ گل تا رنج خار. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

سلدن، رامان و پیتر ویدوسون. 1384. راهنمای نظریۀ ادبی معاصر. ترجمۀ عباس مخبر. چ3. تهران: طرح نو.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1372. «انواع ادبی و شعر فارسی». مجله رشد آموزش ادب فارسی. س8. ش32 و 33.

شمیسا، سیروس. 1383. انواع ادبی. تهران: فردوس.

صفا، ذبیح الله. 1333. حماسه‌سرایی در ایران. ج1. تهران: پیروز.

طغیان، محمدیونس. 1369. آشتی در شاهنامه فردوسی و برخی حماسه‌های دیگر. کابل: آکادمی علوم جمهوری افغانستان.

فردوسی، ابوالقاسم. 1382. شاهنامه. به کوشش دکتر سعید حمیدیان. تهران: قطره.

فلاح، غلامعلی و فرزاد بالو. 1393. «از مخاطب راوی تا مخاطب روایت (با تأملی در روایت‌های داستانی شاهنامه)». دوفصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی. س22. ش77. صص232 -228. 

لچت، جان. 1383. پنجاه متفکر بزرگ معاصر. ترجمۀ محسن حکیمی. تهران:خجسته.

مختاری، محمد. 1379. حماسه در رمز و راز ملی. تهران: توس.

هارلند، ریچارد. 1385. درآمدی بر نظریه ادبی از افلاطون تا بارت. ترجمۀ علی معصومی و شاپور جورکش. تهران: چشمه.

English sources

Morris. Pam. (1994). The Baktin Reader. Selected Writings of  Baktin, Medvedev and Voloshinov. London /New York: Arnold u. k.