طلسم جمشید «نقد و بررسی بن‌مایه‌ای اسطوره‌ای در منظومه‌های پهلوانی و طومارهای نقالی با تکیه بر سام‌نامه»

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 3، دوره 15، شماره 54، اردیبهشت 1398، صفحه 75-107   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

منوچهر جوکار^{* 1}؛ محمود رضایی دشت ارژنه²؛ مختار ابراهیمی³؛ لاله آشنا⁴

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز

³استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز

⁴دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

گسستن فرّ از جمشید در هیئت مرغ وارغن و پیوستنش به ایزد مهر، فریدون و گرشاسپ، یکی از بنلادهای کهن اسطوره‌ای است که در اساطیر ایران، متون حماسی و طومارهای نقالی، بازتابی پررنگ دارد. بدیهی است هر بنلاد اسطوره‌ای در گذر خود از دنیای اسطوره به گسترۀ منطق‌پذیرتر حماسه متناسب با شرایط زمانی و مکانی، دستخوش دگرگونی‌هایی می‌شود تا به گونه‌ای خردباورتر در اذهان بنشیند. سپس در تطور از حماسه به ادبیات عامه نیز متناسب با ذوق و پسند مردمان دگردیسی‌هایی می‌یابد. از این رو، یک درون‌مایۀ اسطوره‌ای گاه چنان از اصل خود فاصله می‌گیرد که پی بردن به سرمنشاء آن، بسیار مشکل می‌نماید. در این جستار کوشش شده است که پیوند طلسم جمشید با گسستن فره پهلوانی او و پیوستنش به گرشاسپ در منظومه‌های پهلوانی سام‌نامه، گرشاسب‌نامه، بهمن‌نامه، فرامرزنامه، جهانگیرنامه و شهریارنامه، همچنین طومار نقالی شاهنامه، طومار هفت لشکر، طومار کهن شاهنامه فردوسی، طومار شاهنامه فردوسی، زرّین‌قبانامه و طومار سام سوار و دختر خاقان چین، مورد بررسی قرار گیرد. از دید نگارندگان، طلسم جمشید و کوشش پهلوانان سیستانی در گشودن آن و دستیابی به گنج یا شمشیر تعبیه شده در طلسم، بازنمود نمادین پیوستن فره پهلوانی جمشید به گرشاسپ است که به صورت دگردیس یافته در منظومه‌های پهلوانی و طومارهای نقالی، تبلور یافته است.

کلیدواژه‌ها

جمشید؛ گرشاسپ؛ سام‌نامه؛ منظومه‌های پهلوانی؛ طومارهای نقالی

مراجع

ابراهیمی، معصومه. 1392. «بررسی سیر تحول مفهومی دیو در تاریخ اجتماعی و ادبیات شفاهی»، فرهنگ و ادبیات عامه. دوره1. ش2.

اسدی طوسی، علی‌بن احمد .1393. گرشاسب‌نامه. تصحیح حبیب یغمایی. تهران: دنیای کتاب.

اوستا. 1389. به کوشش جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.

آموزگار، ژاله. 1386. زبان فرهنگ اسطوره. تهران: معین.

آیدنلو، سجاد. 1388. از اسطوره تا حماسه، تهران: سخن.

ــــــــــــ . 1393. مقدمه بر زرّین‌قبانامه. تهران: سخن.

انجوی شیرازی، ابوالقاسم. 1363. فردوسی‌نامه. مردم و قهرمانان شاهنامه. تهران: علمی.

بشیری، علی‌اصغر و علی محمدی. 1393. «ریشه‌یابی نبرد سام با عوج‌بن عنق در سام‌نامه بر اساس دیدگاه تطبیق اسطوره‌ها». پژوهشنامة ادب حماسی. س10. ش17.

بندهشن. 1390. گزارنده مهرداد بهار. تهران: توس.

بهار، مهرداد. 1381. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.

حیدری، حسن و سامان زندمقدم. 1391. «گرود (گرودا) نماد انتقال و تبدیل اساطیر هند در سام‌نامه». گوهر گویا. پیاپی21. س6. ش1.

رویانی، وحید. 1390. «بررسی تأثیر شاهنامه بر سام‌نامه». گوهر گویا. پیاپی18. س5. ش2.

زرّین‌قبانامه.1393. مقدمه تصحیح و تعلیقات سجاد آیدنلو. تهران: سخن.

سام‌نامه. 1392. تصحیح وحید رویانی. تهران: میراث مکتوب.

سرکاراتی، بهمن. 1393. سایه‌های شکار شده. تهران: طهوری.

سعیدی، مصطفی و احمد هاشمی. 1385.  طومار شاهنامه فردوسی. تهران: خوش‌نگار.

صداقت‌نژاد، جمشید. 1390. طومار کهن شاهنامه فردوسی. تهران: دنیای کتاب. 

صفا، ذبیح الله. 1389. حماسه سرایی در ایران. تهران: امیر کبیر.

طومار نقالی شاهنامه. 1391. مقدمه ویرایش و توضیحات سجاد آیدنلو. تهران: به‌نگار.

عفیفی، رحیم. 1383. اساطیر و فرهنگ ایران. تهران: توس.

فرامرزنامه. 1382. به اهتمام مجید سرمدی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

قلی‌زاده، خسرو.1392. فرهنگ اساطیر ایرانی. تهران: کتاب پارسه.

کریستین‌سن، آرتور. 1389. نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.

مادح، قاسم.1380. جهانگیرنامه. به کوشش ضیاءالدین سجادی. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی.

مختاری، عثمان. 1377. شهریارنامه. به کوشش غلامحسین بیگدلی. تهران: پیک فرهنگ.

منوچهری، کوروش و علی‌اصغر باباصفری. 1393. «بررسی موضوعات غنایی در منظومۀ حماسی عاشقانۀ سام‌نامه». کاوشنامه. س15. ش39.

ندیم، مصطفی. 1375. «سام در سام‌نامه خواجو کرمانی و پیشینۀ اساطیری آن». نامه پارسی. ش3.

نعمت طاووسی، مریم. 1394. «در جست‌وجوی پاره‌های از یاد رفته گرشاسب». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد واحد تهران جنوب. س11. ش38.

واردی، زریّن و حمیده نظری اصطهباناتی. 1389. «بررسی ساختار اسطوره‌ای در روایت سام‌نامه». گوهرگویا. س4. ش2. پیاپی14.

هفت‌لشکر. 1377. مقدمه تصحیح و توضیح مهران افشاری و مهدی مداینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.