بررسی تطبیقی مفهوم خوف و رجا در دوزخ کمدی الهی دانته و عرفان اسلامی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 7، دوره 15، شماره 54، اردیبهشت 1398، صفحه 191-222   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

محمد ابراهیم مالمیر¹؛ سودابه فرهادی^{* 2}؛ ایوب امیدی³

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان

³دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

با مقایسۀ میان سروده‌های کمدی الهی و مبانی قرآنی، عرفانی، برهانی و ادبی، و با پرده برداشتن از زبان تأویلی و رازآلود آن، می‌توان به اشتراکات بسیاری میان مبانی معرفت‌شناسانۀ اثر گرانقدر دانته و عرفان اسلامی پی برد. در مقالۀ پیش رو، با رویکرد تحلیلی ـ تطبیقی به بررسی حال و مقام خوف و رجا در مقدمۀ بخش دوزخ این کتاب و مقایسۀ آن با مبانی عرفان اسلامی پرداخته شده است. نتایج به دست آمده بیان‌گر این نکته‌اند که در سروده‌های این بخش، علی‌رغم مشابهت‌هایی در لزوم هادی و پیر در سفر تصعیدی ارتقایی و پی‌سپاری در طرق حصول معرفت عقلانی در آغاز سلوک، ادامه دادن راه با پیر عشق، پس از قصور و واماندگی و عدم توان عقل در ادامة راه، خوف و ترس رهبانی ترسایی بسیار تبلور دارد و کمتر نشانی از عشق و محبّت دیده می‌شود و خوف عقوبت، بسیار برجسته‌تر از خوف مکر است و این مسائل به دلیل تأثیرپذیری دانته از تعالیم کلیسا و نگاه خائفانه و شریعت‌مدارانۀ او در ارتباط با پروردگار است.

کلیدواژه‌ها

خوف؛ رجا؛ دانته؛ کمدی الهی؛ عرفان اسلامی

مراجع

قرآن کریم.

کتاب مقدس. 1987. چ2. تهران: انجمن کتاب مقدس ایران.

آشتیانى، سیّدجلال‏الدین. ‏1381. شرح بر زادالمسافر. قم: دفتر تبلیغات اسلامى.

ابن‌حبان، أبوحاتم محمد‌بن حبان‌بن أحمد. 1393. الثقات. الطبعة الأولى. بیروت: الکتب الثقافیة.

ابن‌عجیبه، احمدالحسنى. 1419. البحرالمدید. تصحیح احمد عبدالله قرشى‏. الطبعة الأولى. قاهره: حسن عباس زکى‏.

ابن‌عربی، محیی‌الدین محمد. بی‌تا. الفتوحات المکیة. الطبعة الأولى. بیروت: دار الصادر.

ابن‌عساکر، علی‌بن الحسن. 1415. تاریخ مدینة دمشق. تحقیق علی شیری. بیروت: دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع.

اسیرى لاهیجى، شمس‌الدین محمّد. 1368. أسرارالشهود فى معرفة الحقّ المعبود. تصحیح سیّدعلی آل داود. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

باقلانی، قاضی أبوبکر محمدبن الطیب. 1414. تمهیدالأوائل وتلخیص الدلائل. تحقیق الشیخ عمادالدین أحمد حیدر. چ3. بیروت: الکتب الثقافیة.

بخاری، أبوعبدالله محمدبن إسماعیل. 1401. صحیح‌البخاری. بیروت: دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع.

بقلى شیرازى، روزبهان. 1374. شرح شطحیات. تحقیق و تصحیح هانرى کربن. چ3. تهران: طهورى.

تهانوى، ‏محمّدعلى. 1996. کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم. الطبعة الأولى. بیروت‏: مکتبة لبنان ناشرون‏.

جرجانى، میر سید شریف. على‌بن محمد. 1370. کتاب التعریفات. چ4. تهران: ناصرخسرو.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1362. دیوان. به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی. چ4. تهران: زوّار.

خوارزمی، الموفق‌بن أحمد. 1414. المناقب. تحقیق‌الشیخ مالک المحمودی. الطبعةالثانیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.

خوارزمى، تاج‌الدین حسین. ‏1379. شرح فصوص‌الحکم. تصحیح علامه حسن‌زاده آملى. چ2. قم: بوستان کتاب.

دانته آلیگیری. 1386. کمدی الهی (ج1: دوزخ). ترجمة شجاع‌الدین شفا. چ16. تهران: امیرکبیر.

دغیم، سمیح. 2001‏. موسوعة مصطلحات الامام فخرالدین الرازى‏. الطبعةالأولی. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.

زرّین‌کوب، عبد‌الحسین. 1361.نقد ادبی. تهران: اساطیر.

سلطان ولد. 1376. انتها نامه‏. به کوشش محمدعلى خزانه‌دار لو. چ1. تهران‏: روزنه‏.

سنایی، مجدود بن آدم. 1383. حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة. تصحیح محمدتقی مدرس رضوى. چ 6. تهران: دانشگاه تهران‏‏.

شاه نعمت الله ولى کرمانی. 1380. دیوان. تصحیح عباس خیاط‌زاده. چ1. کرمان: خانقاه نعمت اللهى.

شیخ صدوق، أبی‌جعفر محمد‌بن یعقوب‌بن إسحاق. 1368. ثواب الأعمال. به کوشش سیّدمحمد مهدی السید حسن الخرسان. الطبعةالثانیة. قم: منشورات الشریف الرضی.

شیخ طوسی، أبوجعفر محمدبن الحسن. 1409. التبیان فی‌ تفسیر القرآن. به کوشش أحمد حبیب قصیر العاملی. الطبعةالأولى. مکتب الإعلام الإسلامی.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1414. الأمالی. الطبعةالأولى. قم: دار الثقافة.

شیخ مفید، محمدبن محمدبن النعمان. 1414. الاختصاص. تحقیق علی‌أکبر الغفاری. و السیّدمحمود الزرندی. الطبعةالثانیة. بیروت: دار المفید للطباعة والنشر والتوزیع.

ع‍زال‍دی‍ن کاش‍ان‍ی، محمود. ‌۱۳8۷. م‍ص‍ب‍اح‌‌‌ال‍ه‍دای‍ة ‌و م‍ف‍ت‍اح‌ال‍ک‍ف‍ایة‌. ب‍ه‌ ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ ج‍لال‌ال‍دی‍ن‌ ه‍م‍ای‍ی. ت‍ه‍ران‌: ه‍م‍ا‏.

عزلتى خلخالى، ادهم. 1381. رسائل فارسى ادهم خلخالى. تحقیق و تصحیح عبدالله نورانى. چ1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.

عطار نیشابوری، فرید الدین. 1323‏. مظهرالعجائب و مظهرالاسرار. تهران‏: بى‌نا.

ــــــــــــــــــــــــــ . ‏1376. لسان‌الغیب‏. تصحیح حسین حیدرخانى‏. چ1. تهران‏: سنائى‏.

عین‌القضات همدانى. 1341. تمهیدات. تصحیح عفیف عسیران. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

ــــــــــــــــــــ . 1385. دفاعیات (شکوى الغریب).ترجمة قاسم انصارى. تهران: منوچهرى.

غزنوى، سدیدالدین محمد. 1384. مقامات ژنده پیل. تصحیح حشمت مؤید. چ3. تهران: علمى و فرهنگى.

فیض کاشانی، محمدمحسن. ‌1372.راه روشن. به کوشش سیّدمحمد صادق عارف. مشهد: آستان قدس رضوی.

ــــــــــــــــــــــــــــــ . 1381. دیوان. تصحیح مصطفى فیض کاشانى. چ2. ‏قم‏: اسوه‏.

مجلسی، محمدباقر. 1403. بحارالأنوار. تحقیق عبدالرحیم الربانی. الطبعة‌الثالثة. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

محمودی، محمد باقر. 1385. نهج‌السعادة فی مستدرک نهج‌البلاغة. الطبعةالأولى. بیروت: مؤسسة التضامن الفکری.

مطهری، مرتضى. ۱۳۷۱.یادداشت‌ها. تهران: صدرا.

مولوی، جلال‌الدین محمد. 1363. کلیات شمس تبریزی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ10. تهران: امیرکبیر

ـــــــــــــــــــــــــ . ‌‌1386. مثنوی معنوی. به کوشش و اهتمام رینولد نیکلسون. ‌چ13. تهران: شهزاد.

هاکس، جیمز. 1349. قاموس کتاب مقدس. تهران: طهوری و نور جهان.

هجویرى، ابو الحسن على. 1384. کشف‌المحجوب. به کوشش محمود عابدی. چ2. تهران: سروش.