ناپدیدشدگان در عرصة ادبیات (رمزگشایی از راز ناپدید ‌شدن برخی قهرمانان در پایان داستان‌ها)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 10، دوره 15، شماره 54، اردیبهشت 1398، صفحه 283-324   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

لیلا ولی زاده پاشا^{* 1}؛ مهدی نیکمنش²

¹دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه الزهرا

²دانشیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه الزهرا

چکیده

ناپدیدشدن قهرمانان و شخصیّت‌های داستانی، از نکات مورد توجهی است که در ادبیات ایران حضوری روشن دارد. این پژوهش با ذکر نمونه‌هایی از آثار ادبی جهان و تحلیل آن‌ها به این نتیجه می‌رسد که در ادبیات سایر ملّت‌ها نیز نمونه‌هایی مشابه با قهرمانان ناپدید شده در ادبیات ایران، یافت می‌شود و نتیجة دیگر آنکه باور‌داشت اصل ناپدیدی در همة ادوار بشری، حتّی دورة متاخّر نیز در میان همة اقوام وجود دارد. بنابراین، قدم بعدی یافتن دلیل این همسانی است که، به فرضیة ریشة مشترک در ادبیات جهان قوت می‌بخشد. نگارنده با بررسی راز ناپدید شدن قهرمانان، در شش محور و با پاسخ به این سؤالات که ناپدیدشدگان آثار ادبی، چه کسانی هستند، چه ویژگی‌هایی دارند؟ چرا ناپدید شدند؟ و چه ارتباطی میان ناپدیدشدگان با مکانی که ناپدیدی در آن صورت گرفته مثل کوه و غار و ... وجود دارد؟ سعی دارد به گونه‌ای پرده از این راز بردارد. از آنجایی که کهن‌الگوهای قهرمان، زمان، سفر، جاودانگی، مرگ و تولد دوباره، بازگشت و ... قابلیت انطباق با موضوع این پژوهش را دارد، هدف، بررسی ناپدید شدن قهرمانان بر اساس روش نقد کهن‌الگویی است که به مناسبت از نظریات یونگ، الیاده و کمبل نیز استفاده شده است .

کلیدواژه‌ها

ناپدیدشدن قهرمان؛ اسطوره‌های ایرانی؛ ادبیات جهان؛ کهن‌الگو؛ اسطوره

مراجع

قرآن کریم.

آیدنلو، سجّاد. 1388. از اسطوره تا حماسه (هفت گفتار در شاهنامه پژوهی). مقدّمه محمّد امین ریاحی. تهران: سخن.

اسدی طوسی. 1389. گرشاسب‌نامه. چ2. تهران: دنیای‌کتاب.

اکبری، منوچهر.1390. فردوسی‌پژوهی (مجموعه مقالات). تهران: خانه کتاب.

اوستا. 1384. گزارش و پژوهش جلیل‌دوستخواه. 2جلد. چ9. تهران: مروارید.

الیاده، میرچا. 1384. اسطورۀ بازگشت جاودانه. ترجمۀ بهمن سرکاراتی. تهران: طهوری.

ـــــــــــ . 1376. رساله در تاریخ ادیان. ترجمۀ جلال ستاری. چ2. تهران: سروش.

ـــــــــــ . 1387. شمنیسم، فنون کهن خلسه. ترجمۀ محمد کاظم مهاجری. قم: ادیان.

بری، مایکل. 1385. تفسیر مایکل‌بری بر هفت‌پیکر نظامی. ترجمۀ جلال ‌علوی‌نیا. چ1. تهران: نی.

بیرونی، ابوریحان. 1363. آثار الباقیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.

بهار، مهرداد. 1387. پژوهشی در اساطیر ایران. چ3. تهران: آگاه.

پور داوود، ابراهیم. 1377. یشت‌ها. تهران: اساطیر.

پورنامداریان، تقی. 1375. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی.

پینسنت، جان.1380. شناخت اساطیریونان. ترجمة محمدحسین باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

روزنبرگ، دونا. 1386. ترجمة عبدالحسین شریفیانی. چ2. تهران: اساطیر.

حسینی، مریم. 1392. «صور ازلی در ادبیات کلاسیک». هفتمین پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی. انجمن علمی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه هرمزگان. صص469-468.

حمدانی، عباس و دیگران. 1368. اسماعیلیان در تاریخ. ترجمه یعقوب‌آژند. تهران: مولا.

خاتون آبادی، افسانه.1390. «کیخسرو در آیینۀ ادبیات شرق و غرب». ادبیات تطبیقی. ش2/2 (پیاپی 4). صص47-41.

خالقی مطلق، جلال.1381. گل رنج‌های کهن (برگزیده مقالات دربارۀ شاهنامۀ فردوسی). به کوشش علی دهباشی. تهران: ثالث.

دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. 1367. زیر‌ نظر محمدکاظم‌ موسوی بجنوردی. ج1. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

رضایی، مهدی. 1384. آفرینش مرگ و زندگی در اساطیر. چ2. تهران: اساطیر.

ستاری، جلال. 1386. پیوندهای ایرانی و اسلامی اسطورۀ پارزیفال. تهران: ثالث.

سرکاراتی، بهمن. 1378. سایه‌های شکار شده (گزیده مقالات فارسی). تهران: قطره.

سروش‌نیا، بهروز.1380. جاودانان در اساطیر ایران. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی.

شمیسا، سیروس. 1374. انواع ادبی. چ3. تهران: فردوس.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1385. فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

صفا، ذبیح الله. 1390. حماسه‌سرایی در ایران. چ5. تهران: فردوس.

طاهری، محمد و حمید آقاجانی.1392. «تبیین کهن‌الگوی سفر قهرمان بر اساس آرای یونگ و کمبل در هفت خوان رستم». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش32. س9. ص173.

عهد عتیق و عهد جدید. 1388. ترجمۀ فاضل‌خان همدانی. چ3. تهران: اساطیر.

غلام‌زاده، داوود. 1389. «بازنمایی اسطورۀ صعود در شاهنامۀ فردوسی». شعر پژوهی. ش3. صص112-108.

فردوسی، ابوالقاسم. 1369. شاهنامه. تهران.

فره‌وشی، بهرام.1380. فرهنگ فارسی به پهلوی. تهران: دانشگاه تهران.

فسایی، رستگار. 1365. اژدها در اساطیر ایران. شیراز: دانشگاه شیراز.

قائمی، فرزاد. 1391. «ویژه‌نامۀ بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی». روزنامه خراسان. ش8118 (25/2/1391).

کاسیرر، ارنست. 1387. فلسفۀ صورت‌های سمبلیک. چ2. ترجمۀ یدالله موقن. تهران: هرمس.

کامل سلیمان. 1386. یوم الخلاص (روزگار رهایی). ترجمۀ علی‌اکبر مهرپور. چ5. تهران: آفاق.

کریستن‌سن، آرتور. 1387. کیانیان. ترجمۀ ذبیح‌الله صفا. چ 7. تهران: علمی و فرهنگی.

ـــــــــــــــــ . 1336. کیانیان. ترجمۀ ذبیح‌الله صفا. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

ــــــــــــــــــ . 1389. نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایران. ترجمه و تحقیق ژاله آموزگارو احمد تفضّلی. تهران: چشمه.

کمبل. جوزف.1385. قهرمان هزار چهره. ترجمۀ شادی خسرو پناه. مشهد: گل آفتاب.

کهدویی، محمدکاظم و دیگران. 1389. «بررسی تطبیقی گزاره‌های معراج‌نامۀ کهن و مقایسۀ آنها با معراج‌نامۀ شفیعی کدکنی». جستارهای ادبی. ش168. ص5.

کی گوردن، والتر. 1370. «درآمدی بر نقد کهن‌الگویی». ادبستان فرهنگ و هنر. ترجمۀ جلال سخنور. ش16. صص31-28.

لاهیجی، شمس‌الدین محمد. 1391. مفاتیح‌الاعجاز فی شرح گلشن راز. به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی. چ4. تهران: زوّار.

لغت‌نامه دهخدا.

مباشری، محبوبه. 1390. «کیخسرو عالی‌ترین نماد حماسی». برگرفته از تارنمای راسخون به نقل از کتاب فردوسی پژوهی(مجموعه مقالات). به کوشش منوچهر اکبری. چ1. تهران: خانه کتاب.

نظامی، الیاس‌بن یوسف. 1376. هفت‌پیکر. تصحیح حسن وحید (دستگردی). به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.

ـــــــــــــــــــــــ .1373. کلیات خمسه. تهران: امیرکبیر.

نیکو بخت، ناصر و هیبت‌الله اکبری گندمانی. 1385. «بناهای اساطیری و راز جاودانگی در اسطوره‌های ملّی و مذهبی». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. ش7. ص65.

یاحقی، محمدجعفر. 1386. فرهنگ اساطیر و داستان واره‌هادرادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

یونگ، کارل گوستاو. 1377. انسان و سمبول‌هایش. ترجمۀ محمود سلطانیه.چ1. تهران: جام.

 

English source

Mackenzie, D.N. (1986). A Concise Pahlavi Dictionary. 3^rd Edition. London: Oxford University Press.