ادب دادوری در حکایت‌های منظوم و منثور ادبیات فارسی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 5، دوره 10، شماره 40، اسفند 1397، صفحه 127-162   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

عباس ایزدی سعدی¹؛ شهرزاد نیازی^{* 2}؛ عطامحمد رادمنش³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران. (نویسنده مسئول)

³استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران.

چکیده

منصب قضاوت یکی از مناصب اجتماعی مهم، حساس و ارزنده است که بر عهدۀ قاضی گذاشته شده و بزرگان دین و بلندپایگان عرصۀ ادبیات فارسی، شرایطی دقیق را برای آن قائل شده‌اند. در این مقاله کوشش شده است با بهره‌گیری از برخی متون ادبی همچون بوستان و گلستان سعدی، مثنوی معنوی مولوی، حدیقة ‌الحقیقة و شریعة ‌الطریقة سنایی، دیوان پروین اعتصامی، سیاست‌نامه (سیرالملوک)، چهارمقاله، روضۀ خلد، لطایف الطوایف و نصیحة الملوک، جایگاه قضاوت و موقعیت قاضیان و تأثیر آنان بر جامعۀ پیرامونشان مشخص و روشن گردد و تعریفی صحیح از یک قاضی ذی‌صلاح که متّصف به اوصافی چون امانتداری، پرهیز از هوای نفس و آراسته به زیورهای اخلاقی، دوری از رشوه‌ستانی و... است به مخاطبان ارائه دهد. روش کار در این پژوهش، تحلیل محتوا بر اساس منابع کتابخانه‌ای بوده است؛ به‌گونه‌ای که در ابتدا متون مذکور خوانده شده، سپس حکایت‌های قضاوت استخراج گردیده و با توجه به قرابت موضوعی دسته‌بندی شده‌اند. بر اساس پژوهش به‌عمل‌آمده مشخص شده است به‌طور میانگین میزان 873/3درصد از حکایت‌های متون مورد بررسی، به آداب و اخلاق قاضیان پرداخته است. در این میان کتاب‌های سیاست‌نامه، لطایف الطوایف و گلستان سعدی بخش بیشتری از حکایت‌های خود را به این موضوع اختصاص داده‌اند. همچنین 25/81درصد آموزه‌ها به اخلاق اجتماعی قاضیان و تنها 75/18درصد آن به اخلاق فردی آن‌ها پرداخته است؛ از این میان بوستان سعدی، دیوان پروین اعتصامی، چهارمقاله و نصیحة الملوک غزالی بیشترین سهم استفاده از اخلاق اجتماعی، و مثنوی معنوی و لطایف الطوایف بیشترین سهم استفاده از اخلاق فردی را دارند.
 

کلیدواژه‌ها

قاضی؛ قضاوت؛ ادبیات تعلیمی؛ اخلاق؛ حکایت

مراجع

۱. قرآن کریم، خط عثمان طه، ترجمۀ مهدی الهی قمشه‌ای، تهران: جمهوری.

۲. اعتصامی، پروین (۱۳۷۲)، دیوان، چ۲، بی‌جا: روایت.

۳. جوادی آملی، عبدالله (1390)، ادب قضا در اسلام، چ۲، قم: اسراء.

۴. جوینی، منتخب‌الدین بدیع (1384)، عتبة الکتبه، تصحیح محمد قزوینی و عباس اقبال، چ۱، تهران: اساطیر.

۵. حجاریان، محمدحسن (1387)، تجلی مفاهیم و نظام حقوقی در شعر فارسی، با مقدمۀ ایرج گلدوزیان و ولی‌الله انصاری، تهران: جنگل.

۶. خالقیان، جواد (1385)، قوانین کیفری، چ۲، تهران: مهاجر.

۷. خوافی، مجدالدین (1345)، روضه خلد، تصحیح محمود فرّخ، چ۱، تهران: کتاب زوّار.

۸. دشتی، محمد (1396)، ترجمۀ نهج‌البلاغه، چ۱۶، قم: محمد امین.

9. دهخدا، علی‌اکبر (1365)، لغت‌نامه، تهران: مؤسسه لغت‌نامۀ دهخدا.

10. دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود (1383)، اخلاق اسلامی، چ۳۰، قم: دفتر نشر معارف.

11. سعدی، مصلح بن عبدالله (1384)، بوستان سعدی(سعدی‌نامه)، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، چ۸، تهران: خوارزمی.

12. ــــــــ (1387)، گلستان سعدی، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، چ۸، تهران: خوارزمی.

13. سنایی، مجدود بن آدم (۱۳۲۹)، حدیقة ‌الحقیقة و شریعة الطریقه، تصحیح مدرس رضوی، تهران: سپهر.

14. شریف‌نسب، محمد (۱۳۸۸)، معصومیت و تجربه، تهران: مرکز.

15. شمیسا، سیروس (1383)، انواع ادبی، چاپ نخست از ویرایش چهارم، تهران: میترا.

16. صادقی، اسماعیل و ظاهری عبدوند، ابراهیم (1395)، «بررسی رابطۀ اخلاق و قضاوت در ادبیات کلاسیک فارسی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال هشتم، شمارۀ ۲۹، 121ـ۱۵۲.

17. صفی، فخرالدین علی (۱۳۳۶)، لطایف الطوایف، به سعی و اهتمام احمد گلچین معانی، تهران: شرکت نسبی حاج محمدحسین اقبال.

18. غزالی طوسی، محمد بن محمد (1351)، نصیحة الملوک، تصحیح جلال‌الدین همایی، چ۱، تهران: انجمن آثار ملّی.

19. فرخی، رحمت‌الله و حسین‌زاده، فهیمه (1394)، «نگاهی اجمالی به رابطۀ حقوق و ادبیات»، نخستین کنگرۀ بین‌المللی حقوق ایران، تهران، مرکز همایش‌های توسعۀ ایران.

20. قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، چ۱، تهران: انتشارات روزنامۀ رسمی.

21. مالوری، فلیپ (1381)، ادبیات و حقوق، ترجمۀ مرتضی کلانتریان، چ۱، تهران: آگه.

22. متقی، علی بن حسام‌الدین (1401ق)، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، الطبعة الخامسة، لبنان: مؤسسة الرسالة.

23. محمودی، مریم (1393)، نگاهی دیگر؛ بازبینی متون منثور ادب فارسی از منظر حقوق کیفری، چ1، تهران: جنگل.

24. مجلسی، محمدباقر (1409ق)، بحار الأنوار، 110 جلد، بیروت: مؤسسة الوفا.

25. مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد (۱۳۸۴)، مثنوی معنوی، تصحیح قوام‌الدین خرمشاهی، تهران: دوستان.

26. مهدوی کنی، محمدرضا (۱۳۸۸)، نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، چ۲۴، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

27. نظام‌الملک، حسن بن علی (1382)، سیاست‌نامه (سیرالملوک)، به کوشش جعفر شعار، چ۱۱، تهران: امیرکبیر.

28. نظامی عروضی سمرقندی، احمد بن عمر (۱۳۸۸)، چهارمقاله، به کوشش محمد معین، چ۱، تهران: معین.

29. نوری طبرسی، میرزا حسین (1408ه ق)، مُستَدرَکُ الوَسائل و مُستَنبَطُ المَسائل، قم: مؤسسۀ آل البیت.

30. یوسف‌نژاد، یوسف‌علی (1389)، «تأثیر متقابل حقوق و ادبیات»، نخستین همایش ملی ادبیات فارسی و پژوهش‌های میان‌رشته‌ای، بیرجند: دانشگاه بیرجند.