بررسی تاریخی درون‌مایه نگارش‌های ناسخ و منسوخ در سده سوم و چهارم

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 1، دوره 24، شماره 63، تیر 1397، صفحه 11-36   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محسن قاسم پور¹؛ فاطمه حاجی اکبری²

¹گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه کاشان

²گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه کوثر بجنورد

چکیده

نسخ در قرآن در سه قرن اول معنای عامی داشته است که در دوره‌های بعد به‌یکی از مصادیق آن مبدل شده است. از قرن دوم تا پنجم، تعداد آیاتی که منسوخ به‌حساب می‌آمد به‌طور چشم‌گیری افزایش پیدا کرد و عالمانی از زهری گرفته تا ابن جوزی به‌ترتیب آیات منسوخ را از 42 تا 247 آیه رساندند. در سدهٔ چهارم که دوران طلایی نگارش در زمینهٔ ناسخ و منسوخ به‌شمار می‌رود ـ آن‌گونه که نسخ‌پنداری آیات آن قدر زیاد شد که برخی افراد از این رویکرد با نام عشاق‌النسخ یاد کرده‌اندـ  تعداد آیات ناسخ و منسوخ به‌215 مورد رسانده شد. این پژوهش گونه‌های پرداختن به‌نسخ را با روشی تحلیلی-توصیفی بررسی کرده است. پژوهش نشان می‌دهد بستر توسعه نظریهٔ نسخ در مواجهه با برخی از آیات الاحکام که ناسازگاری ظاهری داشتند شکل گرفت. بر این اساس فقیهان مبنای حکم متقدم و متأخر را در ترتیب نزول ملاک قرار داده و با استفاده از آن، این انگاره تناقض را از میان ‌بردند. فهرست کردن آیات متعارض، گاه شماری ناسخ از منسوخ، تسهیل در به‌خاطر سپاری ناسخ و منسوخ و تدوین بر اساس ابواب فقهی از جمله درون مایه‌های آثار مربوط به‌نسخ در قرون اولیه است.

کلیدواژه‌ها

رفع تعارض ظاهری؛ عشاق النسخ؛ ناسخ و منسوخ؛ نسخ

مراجع

قرآن مجید.

ابن جوزی، عبدالرحمن‌بن علی، الناسخ والمنسوخ فی کتاب الله عزوجل و اختلاف العلماء فی ذالک، عربستان: دارالعاصمه، بی‌تا، 3جلد.

_________________، نواسخ القرآن، بیروت: دارالکتب‌العلمیه، بی‌تا.

_________________، المصفی بأکف أهل الرسوخ من علم الناسخ والمنسوخ(نصوص محققه)، حاتم صالح الضامن، بیروت: الرساله، 1418ق.

ابن‌حزم اندلسی،‌ عبدالله‌محمد‌بن‌احمد، الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم، عبدالغفار‌سلیمان البغدادی، لبنان:دارالکتب العلمیه، 1406.

 ابن‌خزیمه‌فارسی، الموجز فی الناسخ و المنسوخ ،بیروت، موسسة الکتب الثقافیه، چاپ دوم، بی‌تا.

ابن‌سلامه، هبه الله، الناسخ و المنسوخ، کتابخانه فقاهت، بی‌تا.

ابـن‌ندیم، محمد‌بن اسحق، الفـهرست، بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا.

ابوزید، نصرحامد، معنای متن، مترجم: مرتضی کریمی‌نیا، تهران: طرح نو، چاپ سوم، 1382

______________، نوآوری تحریم و تاویل شناخت علمی و هراس از تکفیر، مترجم مهدی خلجی، بیروت،دارالبیضاء:المرکزالثقافیالعربی،2010م.

آرکون، محمد، منالاجتهادالینقدالعقلالاسلامی، ترجمهوافزودهها: مهدیخلجی.بیروت - لندن،دارالساقی، 1991م.

آقاجانیان، هادی، اسباب معرفت صحیح نسخ در آیات قرآن، مقالات و بررسیها، شماره 64 ، 1390.

آمدی، علی بن محمد، الإحکام فی اصول الأحکام، کتابخانه مدرسه فقاهت، بی‌تا.

پاکتچی، احمد، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1367.

الجـبری، عبدالمتعال‌محمد، الناسخ و المنسوخ بین الاثبات و النفی، مصر، 1407ق.

جصاص، احمد بن علی، أحکام القرآن، بیروت، دارالحیاء التراث، بی‌تا.

حسینی زاده، عبدالرسول، بررسی تطبیقی نسخ در قرآن کریم، قم: موسسه بوستان کتاب، 1390.

حلاق، ابن‌وائل، تاریخ تئوری‌های حقوقی اسلامی، ترجمه‌ی محمد راسخ، تهران: نشر نی، 1393.

ذهبی، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، بیروت: دارالحیاء التراث العربی، 2جلد، بی‌تا.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ قرآن، صفوان عدنان، لبنان: دارالشامیه، بی‌تا.

ریپین، اندرو، «نسخ القرآن و معضل متون تفسیری کهن»، ترجمه‌ی علی آقایی، آیینه‌ی پژوهش، دوره 26، شماره 156، زمستان 1394.

___________، رویکردهایی به‌تاریخ تفسیر قرآن، مهرداد عباسی، حکمت، 1392.

زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، محسن آرمین، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1385.

زهری، ابن‌شهاب،  الناسخ و المنسوخ، جامعة بغداد وزاره التعلیم العالی، 1991، ص 73.

سدوسی، قتاده بن دعامه، الناسخ والمنسوخ فی کتاب الله تعالی، تحقیق: حاتم صالح الضامن، بیروت: موسسه الرساله، ۱۴۱۸ ق.

شاطبی، ابراهیم بن موسی، الموافقات، دار ابن عفان، 6جلد، بی‌تا.

شافعی، محمد بن ادریس، الرساله، تحقیق احمد محمد شاکر، مصر مطبعه المصطفی البابی الحلبی و اولاده بمصر، 1357ق.

طبرى، ابو جعفر محمد‌بن‌جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن، چاپ اول، بیروت: دار المعرفه، 1412 ق.

عباسی، مهرداد، مسأله عدم تناقض در قرآن: خاستگاه، سیر تاریخی و روشهای عالمان مسلمان در اثبات آن، صحیفه مبین، ش48، 1389.

عماره، محمد، حقائق و شبهات حول معنی النسخ فی القرآن الکریم، قاهره: دارالسلام لطباعه و النشرو التوزیع والترجمه، 1431.

فتوحی، لوی، النسخ فی القرآن العظیم و القانون الاسلامیه، بیروت: الدار العربیه للعلوم ناشرون، 2014م.

قاسم بن سلام، ابوعبید، فضایل القرآن، لبنان: دار‌الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، 1426ق.

__________________، الناسخ و المنسوخ فی القرآن، فرانکفورت: معهد تاریخ العلوم العربیه و الاسلامیه، ۱۴۰۵ ق.

مدرسی طباطبایی، حسین، «بررسی ستیزه‌های دیرین در تحریف قرآن»، مترجم: محمد کاظم رحمتی، هفت آسمان، ش 11، 1380.

مصطفی زلمی، رفع ابهام نسخ در قرآن، مترجم ابوبکر حسن زاده، سنندج: انتشارات آراس، 1392.

معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن الکریم، قم: جماعه المدرسین فی الحوزه العلیمه بقم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۶ق.

مکی قیسی، ابی‌محمد ابی طالب، ایضاح القرآن لناسخه و منسوخه ومعرفه اصوله و اختلاف الناس، تحقیق احمد حسن فرحات، جده، دارالمناره، 1986م.

مهدوی راد، محمد علی، سیر نگارش های علوم قرآنی، تهران: هستی نما، 1384.

___________________، کرسی نظریه پردازی، نگاهی نو به‌نسخ با رویکرد نفی آن، موسسه فرهنگی فهیم،3/8/1388

نحاس، احمد بن محمد، الناسخ و المنسوخ فی القران الکریم، بیروت-لبنان: موسسه الکتب الثقافیه، بی‌تا.

نکونام، جعفر، درآمدی بر تاریخ گزاری قرآن کریم، تهران: هستی نما، 1380.