بررسی تاریخی سجده ملائکه

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 3، دوره 24، شماره 63، تیر 1397، صفحه 65-88   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

سیدحاتم مهدوی نور^*

گروه معارف اسلامی، دانشکده علوم انسانی، واحد یادگار امام خمینی(ره)شهرری

چکیده

یکی از مواردی که در قرآن ذکر شده است داستان خلقت آدم‌^{علیه‌اسلام} و سجدهٔ ملائکه بر او و تمرد شیطان از این سجده است. این امر معرکهٔ آرای مفسران شده است. با توجه به‌این که قرآن کتاب هدایت است فهم درست آیات قرآن در میزان هدایت‌گیری انسان مؤثر است، در نتیجه بررسی آیات خلقت بسیار مهم است. این پژوهش به‌شیوهٔ توصیفی تحلیلی و تاریخی به‌بررسی علت و نحوه، شمول امر سجدهٔ ملائک بر انسان و تمرد ابلیس می‌پردازد. نتایج نشان می‌دهد که مفسران در طول تاریخ تاکنون شیطان را یا از ملائکه یا از اجنه‌ای که در سلک ملائکه در آمده است می‌دانستند. بعضی مفسران سجدهٔ ملائک را سجدهٔ تکریم و بعضی سجدهٔ خضوع می‌دانستند. با بررسی آیات قرآن مجید مشخص شد سجده به‌معنای خضوع و در خدمت‌بودن انسان برای رسیدن به‌کمالش است و فرمان سجده به‌کل مخلوقات عالم از جمله شیطان بوده است. علت سجده کمالی است که تنها در انسان هست و می‌تواند آن را به‌فعلیت برساند و آن بذر الهی شدن است. نتیجه آن که تمام مخلوقات عالم برای به‌فعلیت رسیدن کمال انسان در اختیار او هستند و تلاش انسان باید تحقق هدف خلقت باشد.

کلیدواژه‌ها

امانت الهی؛ تمرد شیطان؛ جن؛ جهول؛ ظلوم؛ فرشتگان؛ کمال

مراجع

قرآن کریم

ابن‏ابی‏حاتم، عبدالرحمن بن محمد. تفسیر القرآن العظیم (ابن ابی حاتم). محقق: اسعد محمد طیب، چاپ سوم، ریاض: مکتبة نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۹ ق.

ابن‏عربی‏، محمد بن علی. الفتوحات‌المکیه. ۱۲۳۰.

اسفراینی، ابوالمظفر شاهفور بن طاهر. تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم. انتشارات علمی و فرهنگی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵.

بلاغی نجفی، محمد جواد. آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن. تحقیق: واحد تحقیقات اسلامی بنیاد بعثت، قم: بنیاد بعثت، ۱۴۲۰ق.

جرجانی ابو المحاسن، حسین بن حسن. جلاء الأذهان و جلاء الأحزان. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷.

شیبانی، محمد بن حسن. نهج البیان عن کشف معانی القرآن. تحقیق: حسین درگاهی، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۴۱۳ق.

فخر رازی، محمد بن عمر. التفسیر الکبیر( مفاتیح الغیب). چاپ سوم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، ۱۴۲۰ ق.

فراء ابوزکریا، یحیی بن زیاد. معانی القرآن. تحقیق: احمد یوسف نجاتی / محمدعلی نجار / عبدالفتاح اسماعیل شلبی، مصر: دارالمصریه للتألیف و الترجمه، بی‌تا.

قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا. تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب. تحقیق: حسین درگاهی، تهران: سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸.

ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی. متشابه القرآن و مختلفه. بامقدمه علامه شهرستانی، قم: انتشارات بیدار، ۱۴۱۰ ق.

ابن قتیبه، عبداللّه بن مسلم. غریب القرآن ابن قتیبه. بی‌جا، بی‌تا.

ابن‏عربی‏، محمد بن علی. تفسیر ابن عربی (تأویلات عبد الرزاق). محقق: رباب سمیر مصطفی، بیروت‏: دار إحیاء التراث العربی‏، ۱۴۲۲ق.

ابوالفتوح رازی، حسین بن علی. روض الجنانو روح الجنان فی تفسیر القرآن. تحقیق:محمد جعفر یاحقی، محمد مهدی ناصح، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی بنیاد قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.

ابوحمزه ثمالی، ثابت بن دینار. تفسیر القرآن الکریم (ثمالی). تحقیق: عبدالرزاق محمد حسین حرزالدین / محمد هادی معرفت، بیروت: دارالمفید، ۱۴۲۰ق.

اصفهانی، سید نصرت امین. مخزن العرفان در تفسیر قرآن. تهران: نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱.

بحرانی، سید هاشم. البرهان فی تفسیر القرآن. تحقیق: قسم الدراسات الاسلامیة موسسة البعثة، قم: بنیاد بعثت، ۱۴۱۶ق.

بغوی، حسین بن مسعود. تفسیر البغوی المسمی معالم التنزیل‏. محقق: مهدی عبد الرزاق‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، ۱۴۲۰ ق.

بلخی، مقاتل بن سلیمان. تفسیر مقاتل بن سلیمان. بیروت: دار ‌إحیاء التراث، ۱۴۲۳ق.

جصاص، احمد بن علی. احکام القرآن. تحقیق: محمد صادق قمحاوی: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.

جعفری، یعقوب. تفسیر کوثر. قم: موسسه انتشارات هجرت‏، ۱۳۷۶.

جوادی آملی، عبدلله. تفسیر تسنیم، تحقیق: احمد قدسی، چاپ هشتم، قم: إسراء، ۱۳۸۸.

حافظ برسی، رجب بن محمد. مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین علیه السلام‏. محقق: علی آشور، بیروت: اعلمی، ۱۴۲۲ ق.

حائری تهرانی، میر سید علی. مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر. تهران: دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۷۷.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد. مفردات ألفاظ القرآن‎. بیروت‎: دارالقلم‎، ۱۴۱۲ق.

سمرقندی، نصر بن محمد. تفسیر السمرقندی المسمی بحر العلوم‏. بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.

سور آبادی، ابوبکر عتیق بن محمد. تفسیر سور آبادی. تحقیق: علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران: فرهنگ نشر نو، ۱۳۸۰.

شریف لاهیجی، محمد بن علی. تفسیر شریف لاهیجی. تحقیق: میر جلال الدین حسینی ارموی( محدث)، تهران: دفتر نشر داد، ۱۳۷۳.

شوکانی، محمد بن علی. فتح القدیر. دمشق، بیروت: دار ابن کثیر، دار الکلم الطیب، ۱۴۱۴ق.

شیرازی (ملاصدرا)، محمد بن ابراهیم. تفسیر القرآن الکریم‎. تحقیق: محمد خواجوی، چاپ دوم، قم: بیدار، ۱۳۶۶.

طباطبایی، محمدحسین‏. المیزان فی تفسیر القرآن‏. چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏، ۱۳۹۰ ق.

طبرسی، فضل بن حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. با مقدمه محمد جواد بلاغی، چاپ سوم، تهران : ناصرخسرو، ۱۳۷۲.

طبرسی‏، فضل بن حسن. تفسیر جوامع الجامع‏. قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم‏، ۱۴۱۲ ق.

طبری، محمد بن جریر. جامع البیان فی تفسیر القرآن( تفسیر الطبری). بیرون: دار المعرفة، ۱۴۱۲ ق.

طوسی، محمد بن حسن. التبیان فی تفسیر القرآن. با مقدمه شیخ آغابزرگ تهرانی و تحقیق احمد قصیرعاملی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

عیاشی، محمد بن مسعود. کتاب التفسیر. سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: چاپخانه علمیه، ۱۳۸۰ ق.

فرات کوفی، فرات بن ابراهیم. تفسیر فرات الکوفی. تحقیق: محمد کاظم محمودی، تهران: سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، ۱۴۱۰ق.

فیضی دکنی، ابوالفضل. سواطع الالهام فی تفسیر القرآن. تحقیق: سید مرتضی آیت اللّه زاده شیرازی، قم: دار المنار، ۱۴۱۷ق.

فیومی، احمد بن محمد. المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی‎. چاپ دوم، قم: دارالهجره، ۱۴۱۴ق.

فیض کاشانی، ملا محسن. الأصفی فی تفسیرالقرآن. تحقیق: محمدحسین درایتی و محمدرضا نعمتی، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۸ق.

قرشی بنایی، علی اکبر. قاموس قرآن. چاپ ششم، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1412ق.

قرشی، سید علی‌اکبر. تفسیر احسن الحدیث. تهران: بی‌جا، ۱۳۷۷.

قمی‏، علی بن ابراهیم‏. تفسیر القمی‏. محقق: سید طیب موسوی جزایری، چاپ چهارم، قم: دار الکتاب‏، ۱۳۶۷.

کاشفی سبزواری، حسین بن علی. مواهب علیه. تحقیق: سید محمد رضا جلالی نایینی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات اقبال، ۱۳۶۹.

کاشانی، ملا فتح اللّه. زبدة التفاسیر. تحقیق: بنیاد معارف اسلامی، قم: بنیاد معارف اسلامی، ۱۴۲۳ق.

مصطفوی، حسن. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸.

مکارم شیرازی، ناصر. تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الأسلامیة، 1374.

موسوی سبزواری، سید عبدالأعلی. مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن. چاپ دوم، بیروت: موسسه اهل بیت (ع)، ۱۴۰۹ق.

مهدوی نور، سید حاتم. طرحی نو در عقاید دینی بر اساس مدل مدیریت راهبری (دوباره مسلمان شویم). علی آباد کتول: دانشگاه آزاد اسلامی واحد علی آباد کتول، ۱۳۹۳الف.

مهدوی نور، سید حاتم. معرفت شهودی: علم حضوری و برساختگرایی. رساله دکتری، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، ۱۳۹۰.

میبدی، رشیدالدین ، احمد بن ابی سعد. کشف الأسرار و عدة الأبرار، . چاپ پنچم، تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۱.

هاشمی خویی، میرزا حبیب‌اللّه. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه. تهران: مکتبة الاسلامیة، ۱۳۵۸.