اقتصاد مالی

Article 8, Volume 12, Issue 45, January 0, Pages 167-191   

Full Text

 

ارتباط بین توسعه مالی، رشد اقتصادی و مصرف انرژی

 در منتخبی از کشورهای در حال توسعه*

 

سیده مریم حسینی

تاریخ دریافت: 23/07/1397            تاریخ پذیرش: 27/09/1397

[1]

سعید دائی کریم‌زاده[2]

صادق بختیاری[3]

 

چکیده

هدف این مقاله بررسی رابطه توسعه مالی، رشد اقتصادی و مصرف انرژی در گروهی از کشورهای در حال توسعه صادر­کننده­ی سوخت طی سال­های 2001 الی 2016 است. اینمطالعهبااستفادهازتکنیکبرآوردGMMسیستم،دردومعادلهبهصورتهمزمانبهبررسیتاثیررشداقتصادیبرمصرفانرژیومصرفانرژیبررشدبادرنظرگرفتنسایرمتغیرهایتأثیرگذاربرمصرفانرژی،ازجملهقیمتانرژیوشهرنشینی، وباتوجهبهدیگرمتغیرهایتأثیرگذاربررشداقتصادیمانندتوسعهمالی،سرمایهگذاری،اندازهدولت،درجه باز بودنتجارت، پرداختهاست. نتایج حاصل از مطالعه نشان­دهنده تاثیر منفی رشد اقتصادی بر مصرف انرژی و بالعکس (تاثیر منفی مصرف انرژی بر رشد اقتصادی) است. توسعه­ی مالی نیز از طریق کانال رشد اقتصادی اثر مثبت بر مصرف انرژی دارد. شهرنشینی تاثیر مثبت و قیمت انرژی اثر منفی بر مصرف انرژی دارد. باز بودن تجارت تاثیرمنفی بر رشد اقتصادی دارد و سرمایه‌گذاری و اندازه دولت دارای تاثیر مثبت بر رشد اقتصادی است.

 

واژه‌های کلیدی:توسعه مالی، رشد اقتصادی، مصرف انرژی.

طبقه بندی JEL:C3. G1.O4. Q4

1- مقدمه

اهمیت انرژی در فرآیند تولید محصولات مختلف از یک سو و کمیابی آن از سوی دیگر، توجه هر چه بیشتر فعالان اقتصادی را برای استفاده کارآمدتر از این عامل می طلبد. به­علاوه با توجه به تفاوت ساختار کشورهای در حال توسعه و توسعه­یافته به­دلیل متفاوت بودن برخورداری از منابع انرژی و همچنین، عملکرد متفاوت این دو گروه از کشورها در استفاده از منابع انرژی به لحاظ فنی و تکنولوژی، بررسی عواملتأثیرگذاربرتقاضایانرژی در این دو گروه از کشورها، موضوعی مهم و دارای ارزش و اهمیت تحقیق است (دامن کشیده و همکاران،1392).

با توجه به ضرورت تعیین عوامل تاثیرگذار بر تقاضای انرژی، مطالعات داخلی و خارجی گستردهای دراینزمینهدردهه­هایاخیرصورتگرفتهاست.اغلبمطالعاتانجامشدهبهنقشواهمیترشدتولیدناخالصملیدر تعیین تقاضای انرژی تمرکز داشتهاند. تعدادی از مطالعات نیز عواملی نظیر قیمت انرژی، رشد جمعیت و شهرنشینی را در معادله­ی تقاضای انرژی وارد کرده­اند و کمتر به نقش بازارهای مالی در مصرف انرژی توجه شده است (خورسندی و همکاران، 1394). همچنین در کمتر مطالعه­ای بررسی همزمان تاثیر مصرف انرژی بر رشد اقتصادی و بالعکس انجام شده است. با توجه به اینکه همه­ی موارد یاد شده، بر مصرف انرژی به صورت مستقیم و غیر مستقیم تاثیر دارد و برای استفاده­ی بهینه از انرژی و دیگر اقدامات سیاستگذاران در رابطه با مصرف انرژی، لازم است تمام موارد مهم تاثیر گذار بر مصرف انرژی مورد بررسی قرار گیرد، بررسی تاثیر رشد تولید ناخالص داخلی، تجارت باز، قیمت انرژی، جمعیت شهرنشینی، بازارهای مالی، بر مصرف انرژی می­تواند این نیاز را تاحدودی بر­طرف کند.

در این پژوهش با توجه به مزایای استفاده از داده­های تابلویی[i] "حاوی اطلاعات بیشتر، تنوع بیشتر، همخطی کمتر در میان متغیرها و درجه­ی بیشتر آزادی " از این داده ها استفاده می شود.  همچنین سعی شده است تمام موارد ذکر شده گنجانده شود و با استفاده از داده های تابلویی مربوط به منتخبی از کشورهای در حال توسعه صادر کننده سوخت در قالب دو معادله برای اولین بار به صورت همزمان، به بازبینی اثر عوامل یاد شده بر مصرف انرژی پرداخته می شود. ساماندهی ‌مقاله­ی‌ حاضر ‌بدین‌ نحو ‌است ‌که ‌بعد ‌از ‌مقدمه، ‌مبانی نظری، پیشینه تحقیق و مدل تحقیق و متغیرهای‌ مد نظر ‌ارائه ‌شده‌است. ‌در ‌بخش پنجم اطلاعات، داده های آماری و روش انجام تحقیقو ‌در‌بخش ششم‌برآورد مدل و تجزیه و تحلیل یافته­ها ارائه شدند. ‌بخش هفتم به نتایج و بحث و بخش پایانی به جمع بندی و پیشنهادات اختصاص ‌یافته است.

 

 

2- مبانی نظری

یکی از مباحث مهم در اقتصاد، محدودیت منابع است. با توجه به نقش اساسی منابع در اقتصاد یک کشور، تشخیص عوامل موثر بر آن ضروری می­باشد. یکی از منابع موثر در اقتصاد یک کشور انرژی استکه بهدلیلمحدودیتوکمیابیآنونیزباتوجهبهنقشواهمیتگسترده اش دررشدوتوسعهاقتصادیکشورها،تعیینعواملتأثیرگذاربرتقاضایانرژیازاهمیتخاصیبرخورداراست. از جمله عوامل موثر می توان به تولید ناخالص ملی، جمعیت شهرنشینی و قیمت انرژی به صورت مستقیم و باز بودن تجارت، اندازه دولت، سرمایه­گذاری، و توسعه مالی به صورت غیر­مستقیم اشاره کرد (کمال و عباس،2015)[ii].

بازار­هایمالیاز­جملهعواملیهستندکهرشدوتوسعهآن­هامی­تواندازطریقاثر­گذاریبررشداقتصادیمؤثرباشد. این بازار­ها به­منظور تسهیل نمودن جذب جریان وجوه و اعتبارات از سوی پس­انداز­کنندگان وصاحبان پول و سرمایه و هدایت این پس­اندازها به طرف متقاضیان این وجوه فعالیت می­کنند. همچنین از طریق انتقال وجوه اقتصادی، تعیین قیمت سرمایه و توزیع مدیریتریسک،  بر رشد اقتصادی تأثیر­گذار می­باشند. بازارهای مالی ازطریق تأمین آسان­تر سرمایه برای بنگاه­هاجهت افزایش سرمایه­گذاری بنگاه­ها در افزایش تولید  بر مصرف انرژی تأثیر­گذار می باشند. توسعه بازار مالی از طریق خرید و فروشمستقیمسهامیا اوراققرضهدربازاربورس و افزایش در سرمایه­گذاری و نیز افزایش رشد اقتصادی بر مصرف انرژی موثر است. بازارهای مالی منابع مالی آسانتر و ارزانتر را برای بنگاه­ها فراهم می­آورند. بنگاه­ها با دسترسی به منابع مالی ارزان و آسان، واحدهای تولیدی خود را ازطریق استخدام بیشتر کارکنان و خرید ماشین­آلات و تجهیزات گسترش می­دهند. بنابراین، با افزایش توسعه بازار مالی و کاهش هزینه تسهیلات اعتباری، فعالیتهای سرمایه گذاری افزایش و فرصت های اشتغال برای کارگران ماهر و غیرماهر افزایش خواهد یافت. این امر موجب افزایش تولید و درآمد ملی شده و تقاضا برای انرژی را افزایش می­دهد.به این ترتیب، توسعه­­ی بازارهای مالیاز­طریق اثرگذاری آن بر رشد اقتصادی مسیر جدیدی را برای رشد مصرف انرژی فراهم می­کند (سادورسکی 2011،2010،2009(^[iii].

اگر سیستم مالی، تخصیص سرمایه و منابع را به­صورت بهینه انجام ندهد، علاوه بر اینکه رشد اقتصادی حادث نخواهد شد، به­علت عدم حمایت سیستم مالی از جانب بازار، اقتصاد، همچنان ناقص و توسعه نیافته باقی می­ماند (لیانگ و تنگ،2006)[iv].

کشورهای با چارچوب قانونی ضعیف ممکن استتوسعه مالی که منجر به فرار سرمایه­های داخلی و افزایش خطر شکنندگی مالی شود را تجربه کنند. مطالعات متعددی وجود ارتباط مثبت یا منفی بین توسعه مالی و رشد اقتصادی را تایید کرده اند (کمال و عباس، 2015).

رشد اقتصادی و افزایش تولید مستلزم استفاده بیشتر از منابع طبیعی و انرژی است. با توجه به­این موضوع، مخالفت­هایی با رشد اقتصادی توسط برخی گروه­ها به وجود آمد. البته بر اساس استدلال بسیاری از پژوهشگران، با افزایش رشد اقتصادی توانایی دولت در به کارگیری بهینه منابع انرژی افزایش می یابد و این موضوع باعث کاهش و  صرفه جویی در مصرف انرژی می شود.

در­خصوص رابطه­ی بین مصرف انرژی و رشد اقتصای چهارفرضیه­ی ممکن مطرح شده است: اولاً، هیچ رابطه علیّ بین این متغیرها وجود ندارد که از آن تحت عنوان "فرضیه خنثایی"[v]نام برده می­شود. به­عبارت دیگر، انرژی در رشد اقتصادییک عامل خنثی در نظر گرفته می­شود. در­صورتی­کهچنیننباشد،سیاست­هایانقباضییاانبساطیمصرفانرژی می توانندرشداقتصادیرابطورمعکوستحتتأثیرقراردهند.طرفدارانایندیدگاهبرنقش جانشینی و پیشرفت فنی تأکید می­کنند.به­عقیده­ی بلومی[vi])2009(دلیل عمده خنثی بودناثرانرژیبررشداقتصادیایناستکههزینه­یانرژیقابلاغماضبودهوبه­نظرنمی­رسدکهتأثیرمعناداریبررشداقتصادیداشتهباشد. همچنین استدلال شده استکه اثر احتمالی مصرف انرژی بر رشد اقتصادی به ساختار اقتصاد و سطح رشد اقتصادی کشور مورد نظر بستگی دارد. هنگامی­که اقتصاد رشدمی­یابد، ساختار تولید آن به بخشهای خدمات متمایل می­شود که به انرژی وابستگی زیادی ندارند. ثانیاً، علیّتیک­طرفه از رشداقتصادیبهسمتمصرفانرژی "فرضیهبقا "[vii] راحمایتمی کند.اینمطلب بیانگر این است که کشور بایستی بدون اینکهبر رشد اقتصادی تأثیر منفی داشته باشد، سیاست تحدید مصرف انرژی را به­کار گیرد. ثالثاً، علیّتیک­طرفه از مصرف انرژی به رشداقتصادی به­طور معمول تحت عنوان "فرضیهرشد"[viii] در نظر گرفته می­شود. در این حالت، سیاست­گذاران بایستی در استفاده از سیاست تحدید مصرف انرژی احتیاط کنند؛ زیرا این عمل می­تواند رشد اقتصادی را کاهش دهد. طرفداران این نظریهمعتقدند که انرژییک نهاده­ی مهم تولید بوده و نقش مکمل نهاده­های زمین، کار و سرمایه راایفا می­کند. در این حالت، انرژییک عامل محدود­کننده رشد اقتصادی در نظر گرفته می شود. در نهایت، علّیت دوطرفه بین مصرف انرژی و رشد اقتصادی تحت عنوان "فرضیه بازخورد"[ix] شناخته شده است. براساس این دیدگاه مصرف انرژی و رشد اقتصادیهمدیگر را تحتتأثیر قرار می دهند ( اوزترک[x]2010،اوزترکوآکاراوسی[xi] 2010، اوزترک و همکاران[xii]2010، ساری و سویتاس[xiii] 2007).

تاثیر باز بودن تجارت بر تولید ناخالص داخلی وابسته به امکانات آموزش و پرورش، حقوق مالکیت، فضای سیاسی، زیرساخت ها، نهادها، محیط کسب و کار و غیره است. بنابراین، شرط لازم برای کشورها برای به­دست آوردن رشد از طریق تجارت وجود نهادهای دارای کیفیت­های خاصی است که باز بودن تجارت در صورت عدم وجود عوامل تولید مکمل، موسسات، سرمایه دانش عمومی و غیره،نه تنها رشد را افزایش نمی دهد بلکه ممکن است اثر منفی بر آن داشته باشد (اندرسون و بابولا[xiv] 2009).

با افزایش رشد شهرنشینی (به­خصوص در کشورهای در حال توسعه) دستیابی به منابع انرژی به­مقدار مورد نیاز، روز به روز مشکل­تر می‌شود و انتظار می‌رود تقاضای انرژی همچنان افزایش یابد.رشدسریعجمعیتسببگسترشفعالیت­هایاقتصادیوافزایشروندروز­افزونمصرفمنابعوانرژیمی­شود. انرژی تا حد زیادی در مناطق پر­جمعیت استفاده می­شود. بر­این­اساسشهرنشینی به­طور جدایی­ناپذیری به­مصرف انرژیمتصل می­شود (شری و همکاران[xv] 2013).

یکی از بخش­های مهم اقتصادی در هر کشوری‌دولت‌است‌که‌علاوه‌بر‌فراهم‌کردن‌امنیت‌براساس‌ دیدگاه‌حداقل‌مداخله­ی‌دولت،‌می­تواند در زمینه­های مدیریت‌اقتصادی‌و‌همچنین‌تولید، نقش عمده­ای‌ایفا‌ نماید‌و‌بدین­‌ترتیب‌بر تولید بخش ‌خصوصی و در نهایت تولید کل‌اقتصاد، اثرات مثبت و منفی‌داشته باشد (کمیجانی و حق شناس 1393).

برای بیان اثر اندازه و کیفیت دولت بر رشد اقتصادیمدل­های گوناگونی ارائه شده است، ولی اینمطالعات به­نتیجه­ی واحد نرسیده­اند. در این بین برخی ازمطالعات وجود رابطه­ی مثبت یا منفی میان اندازه دولت و رشداقتصادی را تأیید میکنند (اسیماکپلوس کاراویاس[xvi] 2016)و برخی دیگر نیز به عدم وجودرابطه بین دو متغیر تأکید دارند.

نقش و اهمیت سرمایه­گذاری در فرآیند رشد و توسـعه­ی اقتـصادی جوامـع در اکثـر نظریـاترشد و توسعه­ی اقتصادی مورد تأکید قـرار گرفتـه اسـت.بسیاری از اقتصاددانان معتقدند افزایش سرمایه­گذاری هر چند شرط کافی نیست، امـاشرط لازم بـرای دسـتیابی بـه رشـد و توسـعه اقتـصادی اسـت (تقوی و محمدی 1388، چن چانگ[xvii]2015،  شهباز2015).

مصرف انرژی تابعی معکوس از قیمتآن است و تغییر در قیمت انرژی، اثری مهم در مصرف انرژی دارد(هوشمند و همکاران 1392، چن چانگ 2015، کمال و عباس 2015، شهباز 2015).

این پژوهش با استفاده از داده­های تابلویی مربوط­ به منتخبی از کشورهای در­حال­توسعه صادر­کننده­ی سوخت به بازبینی اثر عوامل یاد شده بر مصرف انرژی می پردازد.

 

3- پیشینه تحقیق

دراینبخشبرخیمطالعاتتجربیداخلیوخارجیدر ارتباط با موضوعپژوهش مطرحمی­شود.

الف: مطالعات داخلی

اکبریان و حیدری پور (1388) در مطالعه­ای به بررسی رابطه­ی بـین توسعه بازار مالی و رشد اقتصادی ایران طی دوره­ی 1386-1345 در قالب مدل اقتصاد­سنجی خود توضیح با وقفه­های گسترده (ARDL) پرداخته­اند. نتایج حاصل از برآورد معادلات نشان می­دهد که در هر دو الگو، شاخص­های مالی در کوتاهمدت بر رشد اقتصادی تأثیر منفی دارند اما در بلندمدت با کمی اغماض این رابطه میانشاخص­های توسعه­ی مالی و رشد اقتصادی وجود دارد که حاکی از نبود نظارت دقیق در سیستم بانکیبر تسهیلات اعطایی است.

ترابی و همکاران(1389) نیز رابطه­ی بـین توسعه بازار مالی و رشد اقتصادی را این­بار در کشورهای در حال توسعه­ی صادر کننده نفت و غیر نفتی طی دوره­ی 2006-1990 با استفاده از مدل ایستای پانل بررسی کرده­اند و نتایجنشان می­دهد که در کشورهای در حال توسعه، موسسات مالی ضعیف، نهتنها اثر کاهنده بر سرمایهگذاری دارند بلکه منجر به عملکرد ضعیف و نهایتاً کاهش رشداقتصادی خواهند شد.

کمیجانی و حق شناس (1393) در پژوهشی به ‌بررسی‌اندازه‌­ی دولت بر رشد ‌اقتصادی ‌در ‌ایران با ‌استفاده ‌از ‌روش‌ ARDL و ‌اطلاعات‌ سال­های‌ 1368 الی‌ 1391 برآورد ‌شده‌ است‌. نتایج‌ حاکی ‌از ‌آن ‌است ‌که ‌بزرگ‌ شدن‌ دولت ‌در ‌‌دوره­ی ‌مذکور،‌ اثر‌ مثبتی ‌بر ‌رشد‌ اقتصادی ‌ایران‌ دارد. ‌لیکن ‌این ‌تاثیرگذاری ‌در ‌دوره­ی ‌بلند مدت ‌بیشتر ‌است.

در مطالعه­ای سلاطین و محمدی (1395) به­بررسی ارتباط تئوریک ومیزان تاثیرگذاری شهرنشینی بر میزان مصرف انرژی در گروه کشورهای منتخب صادرکننده­ی نفت به روش اثرات ثابت و گشتاور تعمیم یافته در دوره­ی زمانی 2000-2012 پرداخته­اند. نتایج این مطالعه نشان می­دهد شهرنشینی تاثیر مثبت و معناداری بر میزان مصرف انرژی درگروه کشورهایمنتخب دارد.

ب) مطالعات خارجی

رابطه­ی علیت بین متغیرهای مصرف انرژی، رشدجمعیت، تولیدات کل و توسعه­ی بازار مالی برای کشور مالزی طی دوره 2009-1971 در مطالعه­ای توسط اسلام و همکاران[xviii] (2013) انجام گرفت. در اینمطالعه از ARDL برای تست همجمعی بین متغیرهای تحقیق و آزمون علیّت گرنجر در VECM(مدل تصحیح خطای برداری) در جهت مشخص کردن رابطه­ی علیّت استفاده شده است. نتایج این مطالعه نشان داد که مصرف انرژی از طریق متغیرهای رشد اقتصادی و توسعه بازار مالی، هم در کوتاه مدت و همدر بلند مدت تحت تأثیر قرار می­گیرد. اما رابطه­ی جمعیت و انرژی در بلند مدت است. همچنین کمال و عباس[xix](2015) اثر تحولات مالی رااز طریق رشد اقتصادیبر مصرف انرژی بررسی نموده­اند و با به­کارگیری روش تخمین GMM سیستمی، به بررسی اطلاعات مربوط به کشور پاکستان طی سالهای 2012-1972 پرداخته­اند. نتایج نشان می­دهد که توسعه­ی مالی به­صورت غیر مستقیم و از کانال رشد اقتصادی تاثیر مثبت و معناداری بر مصرف انرژی دارد.

اثرات بلند مدت و کوتاه مدت توسعه­ی مالی، رشد اقتصادی، صادرات، واردات و سرمایه­گذاری، با در نظر گرفتن بحران انرژی حادثه اتمی فوکوشیما در ژاپن با استفاده از تابع تولید کاپ داگلاس به­صورت سری زمانی طی سال­های 2012-1970 توسط رفیندادی و اوزترک[xx] (2016) بررسی شده است.علاوه بر این، چارچوب علیّت گرنجر VECM در تعیین رابطه­ی علت و معلولی بین متغیرها مورد استفاده قرار گرفته است. یافته­ها نشان داده است که در بلندمدت و کوتاه مدت افزایش 1٪ در توسعه­ی مالی، رشد اقتصادی، صادرات و واردات در ژاپن، تاثیر قابل توجهی بر روی مصرف برق ژاپن دارد و افزایش سرمایه­گذاری در داخل کشور به کاهش مصرف انرژی منجر می­شود.

شهباز و همکاران^[xxi] (2017) نیز به بررسی رابطه­ی نامتقارن بین مصرف انرژی و رشد اقتصادی با ترکیب توسعه­ی مالی، سرمایه و کار در یک تابع تولید برای اقتصاد هند از 1960الی 2015پرداخته اند. از توزیع اتورگرسیون غیر خطی برای بررسی هم­انباشتگی نامتقارن بین متغیرها استفاده کرده اند. بدین منظور آزمون علیّت نامتقارن نیز برای بررسی ارتباط علیّ بین متغیرها در نظر گرفته شده است. نتایج، هم­انباشتگی بین متغیرها را در حضور عدم تقارن نشان می­دهد. نتایج علیّت نامتقارن نشان می­دهد که تنها شوک منفی مصرف انرژی و توسعه­ی مالی بر رشد اقتصادی موثر هستند. در مقابل در­حالت متقارن، تشکیل سرمایه باعث رشد اقتصادی است. در­نهایت، در طول دوره­ی مطالعه اثر خنثی بین نیروی کار و رشد اقتصادی در هند وجود دارد.

 

جدول1- خلاصه برخی مطالعات تجربی

نام نویسنده	سال	قلمرو مکانی و زمانی	روش تخمین	یافته ها
ابراهیمی و آل مراد جبدرقی	1391	کشورهایD8در بازهزمانی 1988-2008	الگویدادههایترکیبی-آزمون همجمعی کاو	FD→ EC Urb→ EC
هوشمند وهمکاران	1392	کشورهای عضو گروه اوپک در دوره زمـانی 1978-2008	علیت گرنجر و مدل تصحیح خطا (VECM)	EC↔ GDP
لی	2005	18 کشور در حال توسعه برای دوره 1975-2001	مدل تصحیح خطا (VECM) و داده های پنل	EC→ GDP
سویتاس و ساری	2006	کشور های G7با استفاده از داده های سالانه	علیت گرنجر و مدل تصحیح خطا (VECM)	EC↔ GDPبرای آرژانتین GDP →EC برای ایتالیا و کره EC→ GDP برای ترکیه و فرانسه و آلمان و ژاپن
الایرانی	2006	6کشورحوزه­ی خلیج فارس برای دوره زمانی 1971-2002	روشهای هم انباشتگی پنلی	GDP →EC
فانگ	2009	57کشور با درآمد متوسط و بالا طی دوره 1967-2001	روش گشتاورهای تعمیم‌ یافته  (GMM) در چارچوب داده‌های ترکیبی (panel data)	FD → EG
اوزترک و همکاران	2010	51 کشور با درآمد کم و متوسط طی دوره 1971-2005	آزمون علیت و هم انباشتگی پانلی	GDP→ EC برای کشورهای با درآمد پایین EC↔GDP برای کشورهای با درآمد متوسط
کاکروهمکاران	2011	کشور پاکستان در دوره زمانی1980-2009	آزمون علیت گرنجری تکنیک همجمعی یوهانسن و تصحیح خطا	FD→ EC
شهباز و لین	2012	کشور تونس طی دوره 2008-1971	تکنیک الگوی خود رگرسیونی و نیز از آزمون علیت گرنجری	FD↔EC

راهنما: مصرف انرژی=EC، رشد اقتصادی= EG، توسعه مالی=FD، شهرنشینی=Urb

منبع:یافته های پژوهشگر

 

در این پژوهش با توجه به مزایای استفاده از داده­های تابلویی[xxii] "حاوی اطلاعات بیشتر، تنوع بیشتر، همخطی کمتر در میان متغیرها، درجه­ی بیشتر آزادی " از این داده­ها استفاده می­شود. همچنین سعی شده است تقریبا تمام مواردی که به صورت مستقیم و غیر مستقیم بر مصرف انرژی موثر است برای اولین بار برای منتخبی از کشور­های در حال توسعه طی سال­های 2001 الی 2016 در غالب دو رابطه به­صورت همزمان با استفاده از روش GMM سیستمی بیان شود.

 

4- مدل تحقیق

در این پژوهش با توجه به تحقیقات انجام­گرفته در این زمینه، تمام موارد مهم تاثیر­گذار بر مصرف انرژی مورد بررسی قرار می­گیرد. مصرف انرژی در اقتصاد به طور مستقیم تحت تاثیر رشد اقتصادی، قیمت انرژی و شهرنشینی است، در­حالی­که به طور غیر مستقیم مصرف انرژی، توسط توسعه مالی از طریق کانال رشد اقتصادی تحت تاثیر قرار می­گیرد. از طرفی مصرف انرژی بر رشد اقتصادی نیز موثر است. به­علت ارتباط همزمان این دو متغیر بر روی یکدیگر و این موضوع که متد­های تک معادله‌ای ممکن است اثر مورد نظر را نپوشاند، یا ممکن است تخمین‌هایی با خصیصه‌های آماری ضعیف تولید کند؛ استفاده از معادلات همزمان توجیه پذیر است. بنابراین، در یک چارچوب دو معادله به صورت همزمان تاثیر رشد بر مصرف انرژی و بالعکس مورد بررسی قرار می گیرد.

الگوی پیشنهادی به صورت زیر است:

(1)

 

        (2)

 

[xxiii]نشان دهندهمصرف انرژی می باشد.واحد آن کیلوگرم معادل نفت خام میباشد.

 تولید ناخالص داخلی واقعی^[xxiv] بر حسبPPP^[xxv] می باشد.

 قیمت انرژی می باشد که می توان از شاخص قیمت مصرف کننده^[xxvi]، به علت عدم دسترسی به قیمت انرژی برای همه کشورها و استفاده از این شاخص در مقاله ها از جمله" چن چانگ 2015 و کمال و عباس 2015 "، به عنوان جانشینی برای داده های قیمت انرژی استفاده کرد.

 شهرنشینی سرانه است.جمعیت شهری به زندگی مردم در مناطق شهری که توسط ادارات ملی آمار تعریف شده است؛ اشاره دارد و با استفاده از تخمین جمعیت بانک جهانی و چشم­انداز شهرنشینی جهانی سازمان ملل متحد محاسبه شده است.

 نشان­دهنده­ی توسعه­ی مالی، در پژوهش های مختلف از شاخص های متفاوتی برای نشان دادن توسعه مالی استفاده شده است. لیکن به علت اهمیت جریان های مالی بین المللی و وجود اطلاعات لازم و استفاده از این شاخص در مقاله ها از جمله" انوار و کورای^[xxvii] 2015، چن چانگ 2015 و سادورسکی 2010"، در این پژوهش، شاخص سرمایه گذاری مستقیم خارجی^[xxviii] به عنوان شاخص توسعه مالی استفاده شده است.

 مخارج سرمایه­گذاری^[xxix] (تشکیل سرمایه ثابت ناخالص)

 اندازه دولت^[xxx] است که توسط درصد هزینه­های مصرف نهایی عمومی دولت(شامل تمام هزینه های فعلی دولت برای خرید کالاها و خدمات) نسبت به تولید ناخالص داخلی، نشان داده می­شود.

 درجه­ی باز بودن تجارت^[xxxi] است و به صورت مجموع صادرات و واردات کالاها و خدمات که در تولید ناخالص داخلی سهمی دارند؛ نشان داده می شود.

 ،   جمله­ی اختلال، می­باشد.

مدل فوق، از دو رابطه ساخته شده است که در آن، معادله 1 نشان دهنده عواملی است که به­طور مستقیم بر مصرف انرژی موثر است در حالی­که معادله  2 نشان­دهنده­ی عواملی است که به­صورت مستقیم بر رشد اقتصادی و غیر مستقیم بر مصرف انرژی تاثیر دارند.

هدف از معادله 2 رابطه توسعه مالی و رشد اقتصادی با در نظر گرفتن متغیرهای کنترل معادله است که از طریق آن، توسعه مالی ممکن است مصرف انرژی را به صورت مثبت یا منفی تحت تاثیر قرار دهد. لازم به ذکر است که با قرار گرفتن مصرف انرژی در معادله­ی دوم، مدل به معادلات همزمان تبدیل شده است.

 

5- اطلاعات و داده های آماری، روش انجام تحقیق

در این پژوهش از داده­های سالانه­ی بانک جهانی[xxxii] (شاخص توسعه جهانی[xxxiii])برای منتخبی از کشورهای در حال توسعه­ی صادر کننده سوخت[xxxiv]^و[xxxv] که در گزارش توسعه مالی 2012 مجمع جهانی اقتصاد[xxxvi]، مورد بررسی قرار گرفته و همچنینجمهوری اسلامی ایران، استفاده شده است.

با توجه به اینکه داده های مستمر از سال 2001 به بعد در دسترس است؛ در اینجا دوره­ی زمانی 2016-2001 است.

 

5-1- روشگشتاورهایتعمیمیافتهسیستمی^[xxxvii]

در این تحقیق برای تخمین الگوی داده­های تابلویی از روش گشتاورهای تعمیم­یافته­ی سیستمی استفاده می­شود. تخمین­زننده GMM سیستمی نسبت به تخمین­زننده آرلانو و باند دارای این مزیت بود که تفاضل­گیری از مدل باعث حذف اثرات ثابت­شده و با توجه به داده­های نسبتا محدود و اثرات مستمر در روابط میان متغیرها تخمین­زننده GMM سیستمی بهترین نتایج را ارائه می­دهد.

مدل­های بیش از حد مشخص (  (کهl محدودیت گشتاوری و k پارامتر)از این نقطه نظر منحصر­به­فرد هستند که نمی­توانند مقداری برای پارامتر  داشته باشند که در شرایط گشتاوری رابطه (15-3) صدق ­کند:

E (y_i ,x_i, z_i,                                                                                (3)                         

 

لذا می­توان گفت محدودیت­های مدل در زمینه بیش از حد مشخص بودن باید مورد آزمون قرارگیرد. مثلا برای الگوی خطی مذکور که در آن  یک بردار  و x₂ نیز برداری  و e یک جمله خطا و  و   پارامترهای مدل بوده، روابط زیر وجود دارد:

                                                    (4)                         

E(x_1ie_i)=0                                                                                                                              

E(x_2ie_i)=0                                                                                                                              

 

امکان دارد که  باشد، طوری که معادله را می توان به صورت رابطه زیر نوشت:

(5)

 

به هر حال امکان دارد که  باشد و در این حالت غیرممکن است که یک مقدار برای  در نظر گرفته شود به طوری که همزمان دو رابطه ذیل برقرار باشد:

                                                   (6)                         

                                                                                  

 

به­این­ترتیب، یک محدودیت خارجی^[xxxviii] می­تواند به­عنوان محدودیت بیش از حد مشخص بودن^[xxxix] تلقی گردد. توجه داشته باشید که  و لذا  می­تواند برای ارزیابی درستی یا عدم درستی فرضیه  بکار روند به طوری که.  و معادلات گشتاوری  است که در اقتصاد سنجی این دسته از مدل ها به نام مدل های با شرایط گشتاوری ^[xl]نامیده می­شوند:

                                                     (7)                         

                                                                                        (8)                         

 

ماتریس وزنی کارا است: و نیز معادلات زیر را تعریف می کنیم که

                    (9)

                                                                                                          (10)

 

تابع معیار در برآوردهای پارامتری عبارت است از :

                                 (11)

 

رابطه بالا شکل درجه دوم از  است و در نتیجه یک آزمون آماری برای H₀:  Eg_i=0  خواهد بود. طبق قضیه سارگان- هانسن^[xli]اگر ماتریس وزنی از نظر مجانبی کارآ باشد، پس داریم:

                                                                                                   (12)

 

این نتیجه­گیری توسط سارگان^[xlii] (1985) برای یک مورد خاص و همین­طور توسط هانسن^[xliii](1982) برای مورد عمومی، درجات آزادی توزیع مجانبی شامل تعداد محدودیت­های بیش از حد مشخص، بکار گرفته شده است. اگر j آماری از مقدار بحرانی فراتر رود فرضیه­ی مورد نظر رد می­شود. آزمون بیش از حد مشخص بودن یک آزمون جانبی بسیار مفید برای روش GMM بشمار می­رود و توصیه می­شود هر وقت روش برآوردهای مورد نظر از روش GMM باشد، آماره j گزارش شود(بالتاجیوهمکاران^[xliv]، 2008).

 

6- برآورد مدل و تجزیه و تحلیل یافته­ها

در فرآیند تحقیق به روش داده­های تابلویی سیستمی، ابتدا لازم است تا همبسته بودن پسماندها میان مقاطع مورد آزمون قرار گیرد. به­این­منظور از آزمون استقلال مقطعی پسران استفاده می شود (پسران، 2004 و 2007)^[xlv]. فرضیه صفر در این آزمون مبنی بر عدم خود همبستگی جملات اختلال میان مقاطع است. چنان­چه مقدار آماره محاسبه شده، بزرگتر از مقدار بحرانی مقدار جدول در سطح اطمینان 95 درصد باشد (مقدار احتمال آماره آزمون کوچکتراز 05/0 باشد) فرضیه صفر مبنی بر عدم وجود همبستگی جملات اختلال میان مقاطع رد خواهد شد.

 

جدول 2- نتیجه آزمون استقلال مقطعی پسران

کشورهای در حال توسعه  صادر کننده سوخت	آماره آزمون	سطح احتمال)(P-value
معادله اول	501/0-	383/1
معادله دوم	335/21	000/0

منبع:یافته های پژوهشگر

 

نتایج حاصل از انجام آزمون استقلال مقطعی پسران در جدول 2 گزارش شده است. نتایج بدست آمده برای کشورهای منتخب حاکی از عدم همبسته بودن پسماندها میان مقاطع در معادله اول یا به عبارتی استقلال مقطعی می­باشد و همبسته بودن پسماندها میان مقاطع در معادله دوم یا به عبارتی وابستگی مقطعی می­باشد. نتیجه حاصل از انجام این آزمون، انتخاب نوع آزمون مانایی را مشخص می­نماید. برای تحقیق حاضر به­دلیل وجود استقلال مقطعی در معادله اول از آزمون لوین لین چو و در معادله دوم به دلیل وابستگی مقطعی از آزمون مانایی پسران استفاده می­شود. فرضیه صفر در این آزمون ها مبنی بر وجود ریشه واحد می­باشد. در صورتی­که مقدار آماره­ی محاسبه شده بزرگتر از مقدار بحرانی جدول (مقدار احتمال آماره آزمون کوچکتر از 05/0 ) باشد، فرض مبنی بر نامانایی رد خواهد شد.

 

جدول 3- نتایج حاصل از آزمون مانایی متغیرهای معادله اول بر اساس آزمون لوین لین چو

نام متغیر	علامت اختصاری متغیر	مقدار  آماره آزمون	مقدار احتمال  آماره آزمون
مصرف انرژی	EC	14/2-	0159/0
رشد اقتصادی	Y	15/6-	0000/0
شهرنشینی	URB	36/3-	0004/0
قیمت انرژی	EP	29/2-	0107/0

منبع:یافته های پژوهشگر

 

باتوجه به جدول 3متغیرها معادله اول مانا هستند. بنابراین فرض صفر وجود ریشه واحد در تمام سری­ها بر اساس آزمون لوین لین چو رد شده و بنابراین همگی متغیرها مانا بوده و مشکل رگرسیون کاذب بروز نخواهد کرد.

 

جدول 4- نتایج حاصل از آزمون مانایی متغیرهای معادله دوم بر اساس آزمون پسران

نام متغیر	علامت اختصاری متغیر	مقدار  آماره آزمون	مقدار احتمال  آماره آزمون
مصرف انرژی	EC	05/3-	005/0
رشد اقتصادی	Y	01/2-	170/0
تفاضل تولید ناخالص داخلی	dY	27/2-	035/0
بازبودن تجارت	TE	14/3-	002/0
اندازه دولت	SI	03/3-	000/0
سرمایه­گذاری	I	20/1-	959/0
تفاضل سرمایه­گذاری	dI	88/0-	997/0
توسعه مالی	FD	06/3-	000/0

منبع:یافته های پژوهشگر

باتوجه به جدول 4 در برخی متغیرها فرضیه صفر رد شده، بنابراین متغیرها مانا هستند و در برخی موارد فرضیه نامانایی متغیرها تائید می­شود. لذا لازم است آزمون همجمعی برای بررسی رابطه بین متغیرها بررسی شود.

آزمون همجمعی کائو یکی از آزمون هایی است که در صورت رد وجود استقلال مقطعی پسران و استفاده از آزمون مانایی پسران مبنی بر وجود ترکیبی از متغیرهای مانا و نامانا در سطح، برای رهایی از مشکل رگرسیون کاذب مورد استفاده قرار می­گیرد. در صورتیکه مقدار آماره­ی محاسبه شده بزرگتر از مقدار بحرانی مربوط به سطح اطمینان95 درصدباشد (مقدار احتمال آماره آزمون کوچکتر از 05/0 باشد)، فرضیه صفر رد می­شود و متغیرها رابطه همجمعی خواهند داشت.

 

جدول 5- نتیجه حاصل از آزمون همجمعی متغیرهای معادله دوم بر اساس آزمون کائو

مقدار آماره آزمون	مقدار احتمال آماره آزمون
001/0	91/2-

منبع:یافته های پژوهشگر

 

با توجه به نتیجه جدول 5 متغیرها در معادله دوم همجمع هستند و یک رابطه تعادلی بلندمدت بین متغیرهای الگو وجود دارد، بنابراین رگرسیون برآورد شده کاذب نخواهد بود.

 

6-1- مصرف انرژی

نتایج برآورد معادله­ی اول در جدول 6 نشان داده شده است:

 

جدول6- نتایج برآورد معادله ی اول به روش داده های تابلویی سیستمی و رویکرد گشتاورهای تعمیم یافته

متغیر های توضیحی	علامت اختصاری متغیر	ضریب	امارهz	احتمال (P>|Z|)
عرض ازمبدا		15/8	84/9	000/0
رشد اقتصادی	Y	13/0-	18/5-	000/0
قیمت انرژی	EP	12/0-	06/2-	039/0
شهرنشینی	URB	22/0	81/2	005/0

منبع:یافته های پژوهشگر

همانطور که در جدول 6 مشاهده می­شود، نتایج حاصل از برآورد الگو حاکی از معنی دار بودن متغیرهای رشد اقتصادی، قیمت انرژی و شهرنشینی بر مصرف انرژی در سطح اطمینان 95% می­باشد.

 

6-2- رشداقتصادی

نتایج برآورد معادله­ی دوم در جدول 7 نشان داده شده است. در این معادله تاثیر شاخص­های مورد نظر بر رشد اقتصادی مورد بررسی و ارزیابی قرار می­گیرد.

 

جدول7- نتایج برآورد معادله دوم به روش داده های تابلویی سیستمی و رویکرد گشتاورهای تعمیم یافته

متغیرهای توضیحی	علامت اختصاری متغیر	ضریب	اماره یz	احتمال (P>|Z|)
عرض ازمبدا		58/31	69/27	000/0
توسعه مالی	FD	04/0-	02/2-	043/0
سرمایه­گذاری	I	46/0	34/2	019/0
باز بودن تجارت	TE	18/1-	64/7-	000/0
مصرف انرژی	EC	70/0-	03/4-	000/0
اندازه دولت	SI	36/1	35/3	001/0

منبع:یافته های پژوهشگر

 

در معادله­ی دوم عوامل موثر بر رشد اقتصادی مورد بررسی قرار می­گیرد. نتایج حاکی از معنادار بودن اثرات متغیرهای اندازه ی دولت، توسعه­ی مالی، باز بودن تجارت، مصرف انرژی و سرمایه گذاری در سطح اطمینان 95% بر متغیر لگاریتم تولید ناخالص داخلی می­باشد.

 

6-3- آزمون های درون­زایی^[xlvi]

یکی از مواردی­که در رویکرد گشتاورهای تعمیم یافته تابلویی باید مورد بررسی قرار گیرد، آزمون درون­زایی است.  برای آزمون درون­زایی متغیرها می توان از آزمون تفاضل سارگان استفاده کرد. فرضیه H₀این آزمون ها مبنی بر برونزایی متغیرهای مورد نظر می­باشد. اگر مقدار احتمال بدست آمده از 5% کمتر باشد فرضیه صفر رد شده و درونزایی متغیرها تایید می­شود.

جدول 8- نتایج آزمون درون­زایی

	آزمون تفاضل سارگان
	آماره ی آزمون	سطح احتمال
معادله اول	81/17	000/0
معادله دوم	31/27	0000/0

منبع:یافته های پژوهشگر

 

بر­ اساس جدول 8 فرضیه­ی صفر در هر دو معادله مبنی بر برونزایی متغیرها رد شده، بنابراین متغیرهای الگوی مورد نظر درونزا هستند. به همین دلیل سیستم معادلات همزمان مورد استفاده قرار می­گیرد.

 

6-4-آزمون بیش ازحد بودن محدودیت شناسایی^[xlvii] (آزمون جی هانسن^[xlviii])

یکی از آزمون های تشخیصی به منظور الگوهای داده های تابلویی سیستمی و برآورد به روش گشتاورهای تعمیم یافته، آزمون جی هانسن است که برای مشخص شدن شرط اعتبار بیش از حد و یا به عبارتی صحت و اعتبار متغیرهای ابزاری به کار می رود. فرضیه ی H₀این آزمون وجود محدودیت­های بیش از حد شناسایی شده می­باشد. در صورتی­که مقدار آماره­ی محاسبه شده بزرگتر از مقدار بحرانی مربوط به سطح اطمینان 95% باشد (مقدار احتمال آماره آزمون کوچکتر از 5% باشد)، فرضیه ی H₀رد خواهد شد.

 

جدول9-نتیجه ی آزمون بیش از محدودیت شناسایی(جی هانسن)

	آماره ی آزمون	سطح احتمال
معادله اول	073/0	78/0
معادله دوم	232/0	62/0

منبع:یافته های پژوهشگر

 

آزمون هانسن به منظور شناسایی اعتبار متغیرهای ابزاری مورد نظر ارائه می­شود. با توجه به نتایج جدول9 همان­طور که مشاهده می­شود، فرضیه­ی صفر را نمی­توان رد کرد که حاکی از مناسب بودن مدل ساختاری ارائه شده می­باشد.

 

 

7- نتایج و بحث

در این مقاله، روش تخمینی متغیر ابزاری MMG سیستمی است که نتایج حاصل از برآورد الگوی اول و دوم، در جدول 6 و 7 گزارش شده است.

 

7-1- تاثیر رشد اقتصادی بر مصرف انرژی و تاثیر مصرف انرژی بر رشد اقتصادی:

نتایج حاصل از مطالعه نشان دهنده­ی تاثیر منفی و معنی­دار رشد اقتصادی بر مصرف انرژی و بالعکس است. به­نظر می­رسد در این گروه از کشورها با افزایش رشد اقتصادی، زیر ساخت­های لازم جهت کاهش مصرف انرژی ایجاد می­شود. افزایش مصرف انرژی نیز باعث ایجاد سیاست­های حفاظت از انرژی و محیط زیست خواهد بود که موجب تضعیف رشد اقتصادی می­شود. به نظر می­آید دلایلی همچون مدیریت ضعیف، نیاز به صرف بودجه بیشتر جهت حفظ انرژی، حکومت ضعیف، عدم مشارکت مردمی و غیره نیز می تواند در تضعیف رشد اقتصادی موثر باشد.

این یافته­ها با نتایج کارهای تحقیقاتی قبل سازگار است (اسافو[xlix] 2000، نارایان و پاپ[l]  2010، لی[li]  2007 ، شهباز 2015، چن چانگ 2015، کمال و عباس 2015، رفیندادی و اوزترک 2016، شهباز و همکاران 2017). در پژوهش­های مذکور وجود ارتباط بین این دو متغیر تایید می­شود و در برخی، در توجیه اثر منفی رشد بر مصرف انرژی به­دلایلی مثل تاثیر زیر ساخت­های ایجاد شده در اثر رشد اقتصادی بر مصرف انرژی، سیاست­های صرفه­جویی در مصرف انرژی و در توجیه اثر منفی مصرف انرژی بر رشد به­دلایلی مثل اتخاذ سیاست­های حفظ انرژی بدون در نظر گرفتن نقش آن در رشد اقتصادی، ناکارآمدی بازار انرژی، اشاره دارند.

 

7-2- تاثیر شهرنشینی بر مصرف انرژی

نتایج حاصل از مطالعه نشان­دهنده تاثیر مثبت و معنی­دار شهرنشینی بر مصرف انرژی است. پدیده­ی شهرنشینی آثار و پیامدهای اقتصادی واجتماعی بسیار گسترده­ای به­همراه دارد که از مهمترینآن­ها شتاب بخشیدن به روند کاهش منابع و ذخایر تجدید ناپذیر، انتشار آلایندهها، تغییر الگوی مصرف انرژی می باشد. به نظر می­آید دلایل اصلی افزایش مصرف انرژی به­دنبال بروز پدیده شهرنشینی، تغییر الگوی مصرفی مردم، افزایشتقاضای کالاها و خدمات و همچنین به­منظور بهبود بهره­ وری نیروی کار، ایجاد و حفظ زیر ساخت­ها نیازمند مصرف انرژی و درنتیجه افزایش مصرف انرژی می­باشد.

این نتایج بر اساس نتایج کارهای تحقیقاتی قبل قابل انتظار و همچنین موید آنهاست (فرهمند و بدری 1391، سلاطین و محمدی 1395، هندرسن[lii] 2003، کمال و عباس 2015، شهباز و همکاران 2015، زاوو و وانگ[liii] 2015، لی و لین[liv] 2016).

 

7-3-تاثیر قیمت انرژی بر مصرف انرژی

این مطالعه نشان می­دهد قیمت انرژی، تاثیر منفی و معنی­دار در مصرف انرژی دارد. از دلایل این تاثیر می­توان این­چنین یاد کرد که افزایش بهای انرژی منجر به تشویق استفاده بهینه و کارای منابع انرژی و در نتیجه کاهش مصرف انرژی می­گردد. این نتیجه تقریبا توسط اکثر کارهای تحقیقاتی قبل تایید می گردد (سادورسکی 2010، کمال و عباس 2015، چن چانگ 2015،...).

 

7-4- تاثیر توسعه مالی بر رشد اقتصادی

نتایج این پژوهش نشان میدهد که توسعه مالی تاثیر منفی و معنی دار بر رشد اقتصادی دارد به نظر می­رسد این نتیجه با این عقیده که در برخی کشورهای در حال توسعه به­دلیل مشکلات ساختاری و نظارتی، عدم مدیریت صحیح، عدم تخصیص منابع و سرمایه به صورت بهینه،  بخش مالی نمی­تواند عاملبهبود بخش واقعی گردد، هماهنگ است. کشورهای با چارچوب قانونی ضعیف ممکن استتوسعه مالی که منجر به فرار سرمایه­های داخلی و افزایش خطر شکنندگی مالی شود را تجربه کنند. این نتایج با یافته­های پژوهش­های قبلی مطابقت دارد (اکبریان و حیدری پور 1388، ترابی و همکاران 1389،لیانگ 2006،کمال و عباس 2015). در پژوهش­های مذکور وجود ارتباط بین این دو متغیر تایید می­شود و در برخی، در توجیه اثر منفی توسعه مالی بر رشد اقتصادی به­دلایلی مشابه آنچه بیان شد، اشاره دارند.

 

7-5- تاثیر سرمایه گذاری بر رشد اقتصادی

نتایج حاصل از مطالعه نشان­دهنده­ی تاثیر مثبت و معنی­دار سرمایه­گذاری بر رشد اقتصادی است. بسیاری از اقتصاد­دانان معتقدند افزایش سرمایه­گذاری هر چند شرط کافی نیست، امـا شرط لازم بـرای دسـتیابی بـه رشـد و توسـعه اقتـصادی اسـت. بـا توجـه بـه کمبـود منـابع سرمایه­گذاری در بیشتر کشورهای در حال توسعه، تخصیص بهینـه ایـن منـابع محـدود بـین فعالیت­هایی که حداکثر کارامدی را داشته باشند از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. در این فرایند لازم است تا ضمن شناسایی مزیتهای نسبی یک کشور، نسبت به تخصیص بهینه منابع بین بخش­های مختلف اقتصادی اقدام نمود.در این خصوص، پژوهش­های قبلی موید نتایج این تحقیق هستند (تقوی و محمدی 1388، کریستوپولس و تسیوناس[lv] 2004، اپرجیسوپاین[lvi] 2010، شهباز 2015، کمال و عباس 2015، شهباز و همکاران 2017).

 

7-6- تاثیر اندازه دولت بر رشد اقتصادی

بر اساس نتایج این تحقیق، اندازه دولت بر رشد اقتصادی تاثیر مثبت و معنی­داری دارد. یک نکته در این نتیجه روشن است و آن اینکه با وجود منابع درآمدی کافی، نبایدمخارج را کاهش داد. چون با کاهش مخارج دولت، رشد اقتصادی کاهش می­یابد مگر آنکه اطمینانحاصل شود که سرمایه­گذاری­های خصوصی جایگزین سیاست­های دولت خواهد شد. لازمه­ی توسعه­یافتگی، کوچک بودن دولت و کمشدن سهم مخارج دولت از تولید ناخالص داخلینیست، آنچه اهمیت دارد مدیریت مالیه عمومی وکارآمدی دولت است که می­تواند در رشد و توسعه اقتصادی نقش مهمی ایفا نماید. به جای کاستناز حجم مخارج دولت در فرآیند رشد اقتصادی می­باید به مدیریت مخارج عمومی توجه بیشتری مبذول گردد. این نتایج با یافته­های پژوهش­های قبلی مطابقت دارد (کمال و عباس 2015، اسیماکاپلس و کاراویس[lvii] 2015، ال فاواز[lviii] 2016).

 

7-7- درجه­ی باز بودن تجارت بر رشد اقتصادی

نتایج حاصل از مطالعه نشان­دهنده تاثیر منفی و معنی­دار درجه­ی باز بودن تجارت بر رشد اقتصادی است. از دلایل این تاثیر می­توان به این نکنه اشاره کرد که تاثیر باز بودن تجارت بر تولید ناخالص داخلی بسته به امکانات آموزش و پرورش، حقوق مالکیت، فضای سیاسی، زیرساخت­ها، نهادها، محیط کسب و کار و غیره است. دلیل دیگر را می توان اینگونه بیان کرد که در صورت باز بودن تجارت امکان جذب سرمایه­های داخلی توسط بازارهای خارجی وجود دارد. نتایج توسط پژوهش­های انجام شده تایید می­گردد (آندرسن و بابولا[lix]2008،علی و عبدلله[lx] 2015).

 

8- جمع بندی و پیشنهادات:

در این مقاله به­­بررسی رابطه توسعه مالی، رشد اقتصادی و مصرف انرژی در گروهی از کشورهای در حال توسعه­ی صادر کننده­ی سوخت،طی دوره زمانی 2001 الی 2016 پرداخته و با به­کارگیری روش GMM سیستمی، به­تبیین و  بررسی تاثیر توسعه­ی مالی بر مصرف انرژی از طریق رشد اقتصادی با در نظر گرفتن سایر متغیرهای تاثیر­گذار بر مصرف انرژی از قبیل قیمت انرژی و شهرنشینی پرداخته است. همچنین به­صورت معادلات همزمان تاثیر مصرف انرژی بر رشد اقتصادی با در نظر گرفتن سایر متغیرهای تاثیر­گذار بر رشد اقتصادی از قبیل توسعه­ی مالی، سرمایه گذاری، اندازه­ی دولت و باز بودن تجارت بررسی شده است.

نتایج حاصل از مطالعه نشان­دهنده تاثیر منفی و معنی­دار رشد اقتصادی بر مصرف انرژی و بالعکس است.

توسعه­ی مالی از طریق کانال رشد اقتصادی اثر مثبت بر مصرف انرژی دارد. اهمیت توسعه­ی بازارهای مالی در رشد اقتصادی همواره از جمله مباحث کلیدی دراقتصاد توسعه بوده است. ذکر این نکته حائز اهمیت است که به­دلیل عدم تشابه ساختار مالی در همه­ی کشورها، نمی­توان نسخه­ی واحدی برای چگونگی رابطه­ی توسعه­ی مالی و رشد اقتصادی تجویز کرد.نتایج این پژوهش نشان می­دهد که توسعه مالی تاثیر منفی بر رشد اقتصادی دارد و از این طریق بر مصرف انرژی اثر مثبت دارد و این نتیجه با این عقیده که درکشورهای در حال توسعه به­دلیل مشکلات ساختاری و نظارتی بخش مالی نمی­تواند عاملبهبود بخش واقعی گردد، هماهنگ است.

 شهرنشینی تاثیر مثبت و قیمت انرژی اثر منفی بر مصرف انرژی دارد. با در نظر گرفتن نتایج شهرنشینی، سیاست­ها باید به سمت هدایت شهرنشینی به سمت اقدامات صرفه­جویی در مصرف انرژی باشد. در واقع سیاست­ها باید در جهت ارتقای شهرنشینی به گونه­ای باشد که بتوانند از مزایای کامل تجمع آن بهره­مند گردند. با توجه به نتایج تاثیر قیمت انرژی بر مصرف انرژی سیاست مداران می توانند از آن به­عنوان ابزاری در جهت استفاده­ی بهینه سوخت استفاده نمایند.همچنین می­توان گفت سرمایه­گذاری در منابع انرژی تجدید­پذیر جهت افزایش دسترسی به انرژی ارزان برای انجام فعالیت­های اقتصادی، ضروری است. سرمایه‌گذاری دارای تاثیر مثبت و معنی­دار بر رشد اقتصادی است و افزایش اندازه دولت منجر به رشد بیشتر اقتصادی میگردد. اما نکته اینجاست که در صورتافزایش غیرمتعارف مخارج دولت، ممکن است دولت با محدودیت­هایی از نظر منابع تأمین درآمدمواجه شود. بنابراین لازماست در کنار نتایج این مطالعه، محدودیت­های مذکور نیز موردتوجه قرار گیرد. درجه­ی بازبودن تجارت به­دلایلی چون عدم وجود نهادها و زیرساخت­های لازم تاثیر منفی بر رشد اقتصادی دارد.

نتایج حاصل از پژوهش مربوط به این دوره­ی زمانی و کشورهای منتخب مورد مطالعه بوده و تعمیم آن به سال­های دیگر و کشور­های دیگر با احتیاط باید انجام شود.

 

 

 

 

فهرست منابع

---

*این مقاله مستخرج از رساله دکتری با راهنمایی دکتر سعید دائی کریم زاده در دانشگاه آزاد اصفهان(خوراسگان) می باشد.

1-دانشجوی دکتری اقتصاد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اصفهان (خوراسگان)، اصفهان، ایران.   [e-mail]   

2-دانشیار گروه علوم اقتصادی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اصفهان (خوراسگان)، اصفهان، ایران (نویسندهمسئول)[e-mail]

3-استاد گروه علوم اقتصادی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اصفهان (خوراسگان)،  اصفهان، ایران،  [e-mail]

---

1. panel data
2. Komal and Abbas
3. Sadorsky
4. Liang and Teng
5. Neutrality Hypothesis
6. Belloumi
7. Conservation Hypothesis
8. Growth Hypothesis
9. Feedback Hypothesis
10. Ozturk
11. Ozturk and Acaravci
12. Ozturk et al
13. Sari and Soytas
14. Andersen dna  Babula
    1. Shaari et al
    2. Asimakopoulos,S, & Karavias
    3. Shahbaz
    4. Chen Chang
    5. Islam, Shahbaz, Ahmed
    6. Komal and Abbas
    7. Rafindadi and Ozturk
    8. Shahbazet al
    9. Panel data
    10. Energy consumption
    11. laeRgross domestic product
    12. Purchasing power parity rates
    13. Consumer price index
    14. Anwar and Cooray
    15. Foreign direct investment
    16. Investment
    17. Government Size
    18. Trade openness
    19. The World Bank Group
    20. WDI (World Development Indicator)
    21. امارات متحده عربی، اندونزی، بحرین، عربستان، قزاقستان، کلمبیا، کویت، مصر، نیجریه، ونزوئلا، ویتنام
    22. World Economic Situation and Prospects 2014:P- 147
    23. The Financial Development Report 2012,world economic forum
    24. System Generalized methods of moments (GMM)
    25. Exclusion Restriction
    26. Overidentifying Restrction
    27. Moment Condition Model
    28. Sargan-Hansen
    29. Sargan
    30. Hansen
    31. Baltagi et al
    32. Pesaran
    33. Test of Endogeneity
    34. Valid Over Identifying Restriction
    35. Hansen`s J Test
    36. Asafu
    37. Narayan & Popp
    38. Lee
    39. Henderson
    40. Zhao& Wang
    41. Li& Lin
    42. Christopoulos& Tsionas
    43. Apergis & Payne
    44. Asimakopoulos & Karavias
    45. Al-Fawwaz
    46. Andersen & Babula
    47. Ali & Abdullah

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References

فهرست منابع

1)     ابراهیمی محسن، آلمرادجبدرقی محمود (1391). توسعهبازارهایمالیومصرفانرژیدرکشورهایگروهD8. فصلنامهپژوهشهاوسیاستهایاقتصادی، سالبیستم،شماره61: 174-159

2)     اکبریان رضا؛ حیدری پور سید محسن (1388). بـررسی تأثـیر تـوسعه بازارمالـی بر رشـد اقتصـادیدر ایران.فصلنامه پژوهشنامه اقتصادی، سال نهم، شماره3 : 63-43

3)     ترابی تقی، پیکار جو کامبیز، آبرون نرجس (1389). بررسی تاثیر توسعه مالی بر رشد اقتصادی کشورهای در حال توسعه نفتی و غیرنفتی. مجله مطالعات مالی، شماره 7: 163-139

4)     تقوی مهدی، محمدی حسین(1388). تـأثـیـر زیـرسـاختهـایسرمایهگذاری بر رشداقتصـادی ایـران.فصلنامه پژوهش های اقتصادی، سال نهم، شماره 42:1-14

5)     خورسندی مرتضی، محمدی تیمور، خزایی محمد مهدی، بهروز عارف (1394) بررسی اثر توسعه مالی بر مصرف انرژی با روش گشتاورهای تعمیمیافته(منتخبی از کشورهای در حال توسعه نفتی و غیرنفتی)، فصلنلمه اقتصاد مالی و توسعه، سال نهم، شماره 33، 34-15

6)      دامن کشیده مرجان، عباسی احمد، عربی حسین، احمدی حسن(1392) بررسی رابطه مصرف انرژی و رشد اقتصادی؛مطالعه موردی: کشورهای منتخب سند چشمانداز بیست ساله ایران. فصلنامه سیاست های راهبردی و کلان، سال یکم،شماره 2، 46-37

7)     سلاطین پروانه، محمدی سمانه (1395) تأثیر شهرنشینی بر مصرف انرژی در گروه کشورهای منتخب. فصلنامه مطالعات مدیریت شهری، سال هشتم، شماره 26، 80-71

8)     کمیجانی اکبر، حق شناس هادی (1393) بررسی آثار اندازه دولت بر رشد در ایران.فصلنامه علوم اقتصادی، سال هشتم، شماره 28،1-14

9)     کمیجانی اکبر، هژبر کیانی کامبیز، حق شناس هادی (1393) بررسی تاثیر اندازه و کیفیت دولت بر رشد اقتصادی در ایران به روش همجمعیLDRA، فصلنامه اقتصاد کاربردی، سال چهارم، شماره 1(پیاپی 12)، 60-49

10) هوشمند محمد، دانش نیا محمد، ستوده علی، قزلباش اعظم(1392) بررسیرابطهعلیتبینمصرفانرژی،رشداقتصادیوقیمتهابااستفادهاز دادههایتابلوییدرکشورهایعضواوپک، دوفصلنامه­اقتصاد پولی، مالی، سال بیستم، شماره5، 256-233

11)   Al-Fawwaz, T (2016) The Impact of Government Expenditures on Economic Growth in Jordan (1980-2013). International Business Research, 9)1(,99-105

12)   Al-Iriani, M. A (2006) Energy-GDP Relationship Revisited: an Example from GCC Countries using Panel Causality. Energy Policy, 34, 3342–3350

13)   Ali, W., & Abdullah, A (2015) The Impact of Trade Openness on the EconomicGrowth of Pakistan: 1980-2010. Global Business and Management Research: AnInternational Journal, 7, 2,120–129.

14)   Andersen,L ., & Babula, R (2009) The Link BetweenOpenness and Long-RunEconomicGrowth, International Commerce and Economics, 2,31–50.

15)   Anwar,S., &Cooray, A(2015) Financial flows and per capita income in developing countries. International Review of Economics and Finance,35:304-314

16)   Apergis, ,.N Payne,J (2010) Renewable Energy Consumption and Growth in Eurasia. Energy Economics, 32, 1392–1397.

17)   Asafu-Adjaye, J (2000) The relationship between energy consumption, energy prices and economic growth: time series evidence from Asian developing countries. Energy Economics 22, 615 -625

18)   Asimakopoulos,S ., & Karavias, Y (2016) The impact of government size on economicgrowth: a threshold analysis. Economics Letters. 139,65–68

19)   Belloumi, M (2009) Energy consumption and GDP in Tunisia: Cointegrationand  causality analysis. Energy Policy, 37(7), 2745–2753.

20)   Baltagi,B., Demetriades, P., Law, S. H (2008) Financial Development and Openness: Evidence from panel data, Journal of Development Economics, 6(9),34-78.

21)   Chen Chang,S (2015) Effects of financial developments and income onenergy consumption, International Review of Economics and Finance,35, 28-44

22)   Christopoulos, D. K., & Tsionas, E. G (2004) Financial development and economic growth: Evidence from panel unit root and cointegration tests. Journal ofDevelopment Economics, 73(4), 55–74.

23)   Fung, H. K (2009). Financial development and economic growth: Convergence or divergence? Journal of International Money and Finance, 28, 56–78.

24)   Henderson,JV (2003) Urbanization and Economic Development, annals of economics and finance, 4: 275–341

25)   Islam, F., Shahbaz, M., Ahmed, A. U., & Alam, M. M (2013) Financial development and energy consumption nexus in Malaysia: A multivariate time series analysis. Economic Modelling, 30, 435–441.

26)   Kakar, K. Khilji, B. & M. Khan (2011) Financial Development and Energy Consumption: Empirical Evidence from Pakistan, International Journal of Trade. Economics and Finance, 2, 469-471.

27)   Komal,R. Abbas F (2015) Linking financial development, economic growth and energy consumption in Pakistan.  Renewable and Sustainable Energy Reviews, 44, 201-220

28)   Lee, C. C ( 2005) Energy Consumption and GDP in Developing Countries: a Cointegrated Panel Analysis. Energy Economics 27, 415–427.

29)   Lee, ,C C (2007) The impact of energy consumption on economic growth: Evidence from linear and nonlinear models in Taiwan, Energy, 32, 2282–2294

30)   Li, K., Lin, B (2016) Impacts of urbanization and industrialization on energy consumption/CO2 emissions: Does the level of development matter?. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 52, 1107-1122.

31)   Liang, Q., Teng, J. Z (2006) Financial Development and Economic Growth: Evidence from China, China Economic Review, 17, 395-411.

32)   Narayan P. K., Narayan S.,& Popp. S (2010) Does electricity consumption panel Granger cause GDP? A new global evidence, Applied Energy, 87(10), 3294–3298.

33)   Ozturk, I.( 2010). A literature survey on energy–growth nexus. Energy Policy, 38 (1): 340–349.

34)   Ozturk, I., Acaravci, A (2010) The causal relationship between energy consumption and GDP in Albania, Bulgaria, Hungary and Romania: Evidence from ADRL bound testing approach. Applied Energy, 87 (6), 1938-1943.

35)   Ozturk, I., Aslan, A., & Kalyoncu, H (2010) Energy consumption and economic growth relationship: Evidence from panel data for low and middle income countries. Energy Policy, 38(8), 4422–4428.

36)   Rafindadi, A., Ozturk, I (2016) Effects of financial development, economic growth and trade on electricity consumption: Evidence from post-Fukushima Japan. Renewable and Sustainable Energy Reviews,54, 1073-1084

37)   Sadorsky, P (2009) Renewable Energy Consumption and Income in Emerging Economics.  Energy Policy, 37, 4021-4928.

38)   Sadorsky, P (2010) The impact of financial development on energy consumption in emerging economies. Energy Policy, 38(5), 2528–2535.

39)   Sadorsky, P (2011) Financial Development and Energy Consumption in Central and Eastern European Frontier Economies. Energy Policy,39,999–1006.

40)   Sari, R., Soytas, U (2007) The Growth of Income and Energy Consumption in Six Developing Countries. Energy Policy, 35, 889-898..

41)   Soytas, U. , Sari, R (2006) Energy Consumption and Income in G7 Countries. Journal of Policy Modeling, 28,739–750

42)   Shahbaz, M. & H. Lean (2012) Does Financial Development Increase Energy Consumption? The Role of Industrialization and Urbanization in Tunisia. Energy Policy, 40, 473-479.

43)   Shahbaz, M (2015) Electricity Consumption, Financial Development and Economic Growth Nexus in Pakistan: A Visit. Bulletin of Energy Economics, 3(2), 48-65

44)   Shahbaz,M., Loganathan ,N., Rashid ,S., Talat ,A (2015) The effect of urbanization ,affluence and trade openness on energy consumption :A time series analysis in Malaysia. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 47, 683–693

45)   Shahbaz, M., Hoang, T, Mahalik, M., Roubaud, D (2017) Energy Consumption, Financial Development and Economic Growth in India: New Evidence from a Nonlinear and Asymmetric Analysis. Energy Economics, 63,199-212.

46)   Shaari, M., Abdul Rahim, H., Rashid, I (2013) Relationship among population, energy consumption and economic growth in malaysia, The international Jornal ofSocial Sciences,13,39-45

47)   The Financial Development Report 2012,World Economic Forum Committed to Improving The State Of The world

48)   WDI. World Development Indicator, The World Bank Group. Online availableat: http://data.worldbank.org/data-catalog

49)   World Economic Situation and Prospects 2014, 147Online availableat:https://unctad.org/en/PublicationsLibrary/wesp2014_en.pdf

50)   Zhao,Y; Wang, S (2015) The Relationship between Urbanization, Economic Growth and Energy Consumption in China: An Econometric Perspective Analysis Sustainability 7, 5609-5627

 

 

یادداشت‌ها