سخن و شایست و نشایست‌های آن در آیینۀ ضرب‌المثل‌ها

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 4، دوره 11، شماره 41، خرداد 1398، صفحه 87-130   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

فاطمه غلامی¹؛ فاطمه احمدی²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز

چکیده

سخن و سخن‌ گفتن مهم‌ترین ویژگی انسان اندیشمند است که می‌تواند کارکردی دوسویه و بسیار متناقض داشته‌ باشد. ازاین‌رو برای آن باید و نبایدهای بسیار گفته ‌شده ‌است؛ از جمله در گسترۀ ضرب‌المثل‌ها بخش قابل اعتنایی را چنین مضامینی برساخته‌ است. مثل‌ها از سویی زاییدۀ فرهنگ مردم و از سوی دیگر نمایانندۀ عناصر موجود در همین فرهنگ‌اند و منبع ارزشمندی در پژوهش‌ها و مطالعات فرهنگی به‌ شمار می‌روند. سخن و مقوله‌های گستردۀ آن نیز در گنجینۀ امثالِ مردمِ این سرزمین بسیار محل توجه بوده و مثل‌های بسیاری می‌توان یافت که در آن مستقیم یا غیرمستقیم «زبان»، «سخن»، «سخنوری» و شایست و نشایست‌های آن طرح ‌شده ‌است. پژوهش حاضر با هدف تبیین چندوچون بازتاب این مضامین در ضرب‌المثل‌های فارسی سامان یافته‌ است. بدین منظور منبع اصلیِ کارنوشتِ پیش رو، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسیِ ذوالفقاری قرار داده شده و با گردآوری همۀ نمونه‌هایی که به‌گونه‌ای با موضوع سخن و لوازم آن پیوند داشته، محورها و خطوط اصلی از نظر محتوایی تحلیل و طبقه‌بندی شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد شمار زیادی از نمونه‌ها به رابطۀ سخن و ویژگی‌های گوینده اشاره دارد و مواردی چون شخصیت اجتماعی، پایگاه طبقاتی، شرایط اقتصادی و دانش گوینده در رد و پذیرش سخن او مؤثر دانسته شده ‌است. خاموشی دومین موضوع پربسامد در مثل‌هاست که با وجود نمونه‌های گاه متناقض، برآیند آن برتری سکوت بر گفتار است. موضوعات دیگری چون لزوم سنجیده‌گویی، آسیب‌های سخن، بیهودگی یا مؤثر بودن کلام و نیز نکاتی مربوط به شنونده در مراتب بعدی قرار می‌گیرند که هریک دربردارندۀ نکاتی فرهنگی و اجتماعی هستند که در جای خود بررسی شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

ضرب‌المثل؛ سخن ‌گفتن؛ شایست‌ها و نشایست‌ها؛ فرهنگِ بزرگِ ضرب‌المثل‌های فارسی

مراجع

1. قرآن مجید، ترجمۀ محمدمهدی فولادوند، تهران: درالقرآن کریم.

2. امیری، سید محمد (1389)، «ضرب‌المثل در ادب فارسی و عربی؛ پیشینه و مضامین مشترک»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ 2، شمارۀ 5، 57ـ76.

3. بهمنیار، احمد (1381)، داستان‏نامۀ بهمنیاری، تهران: دانشگاه تهران.

4. پیراوی ونک، مرضیه (1389)، «تلقی هیدگر از زبان در هولدرلین و ذات شعر»، پژوهش‌های فلسفی نشریۀ دانشکدۀ علوم انسانی و ادبیات دانشگاه تبریز، سال پنجاه‌وسوم، دورۀ 4، شمارۀ پیاپی 219، 1ـ16.

5. پیشگر، زری (1390)، «آداب سخن در قرآن و روایات»، فصلنامۀ آفاق دین، شمارۀ 4، دورۀ 2، 1ـ26.

6. دشتی، محمد (۱۳۹۵)، ترجمۀ نهج‌البلاغه، قم: هاتف.

7. ذوالفقاری، حسن (1392)، فرهنگ بزرگ ضرب‏المثل‏های فارسی، تهران: علم.

8. سیون، ژرژ (1346)، هنر سخن گفتن، ترجمۀ اسماعیل اسعدی، تهران: اقبال.

9. شکور زادۀ بلوری، ابراهیم (1380)، دوازده هزار مثل فارسی و سی هزار معادل آن‏ها، مشهد: به نشر.

10. ضیایی، علی‌اکبر (1373)، آیین سخنوری و نگرشی بر تاریخ آن، تهران: انتشارات امیرکبیر.

11. طهماسبی، علی و جعفری، علی (1395)، «تعبیر قرآن کریم دربارۀ سخن نیکو»، کنگرۀ علوم اسلامی، علوم انسانی، 1ـ8، بازیابی‌شده در پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (sid.ir)، تاریخ بازدید 29/3/98.

12. عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر (1345)، قابوسنامه، تصحیح و مقدمه امین عبدالمجید بدوی، تهران: ابن‌سینا.

13. فروغی، محمدعلی (1368)، آیین سخن‏وری، تهران: زوّار.

14. کاکایی، قاسم، بحرانی، اشکان (1388)، «کارکرد الهیاتی سکوت در آثار مولانا»، دوفصلنامۀ فلسفه و کلام اسلامی، دفتر 1، 129ـ150.

15. متقی‌زاده، عیسی و نیکوبخت، الهام (1393)، «مقایسۀ ضرب‌المثل‌های فارسی و عربی با موضوع سخن از لحاظ واژگانی، نحوی، بلاغی و معناشناسی»، ادبیات تطبیقی، سال ششم، شمارۀ 10، 295ـ321.

16. مجلسی، محمدباقر (1403)، بحار ‏الانوار، تهران: دارالکتب ‏الاسلامیه.

17. مقدسی‌نیا، مهدی و سلطانی، سید علی‌اصغر (۱۳۹۳)، «کاربردشناسی زبان و سازوکارهای ادب‌ورزی در برخی از ادعیۀ شیعه»، دوماهنامۀ علمی‌پژوهشی جستارهای زبانی، دورۀ 5، شمارۀ 5، 207ـ228.

18. مهرآوران، محمود و رضایی، احمد (1396)، «جایگاه زبان و سخن اخلاقی در ادبیات فارسی»، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی پژوهشنامۀ اخلاق، سال دهم، شمارۀ 36، 143ـ174.

19. نعمتی، نعمت (1396)، فن بیان و سخنوری، تهران: انتشارات بوتیمار.

20. نیلی‌پور، رضا و میرپور، کوروش (1382)، «گرایش‌ها در عصب‌شناسی و آسیب زبان‌شناسی»، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی تازه‌های علوم شناختی، جلد 5، شمارۀ 1، 45ـ56.

21. هاشمی، لیلا و آل رسول، سوسن (1395)، «بررسی راهکارهای واپایش و مدیریت زبان از منظر قرآن و حدیث»، نشریۀ تربیت و بصیرت اسلامی، سال سیزدهم، شمارۀ 37، 21ـ44.

22. همایی، جلال‏الدین (1370)، معانی و بیان، تهران: هما.

23. همایی، جلال‏الدین (1388)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: هما.

24. همتیان، محبوبه و آقاحسینی، حسین (1393)، «نقد و بررسی سیر بحث اقتضای حال»، ادب فارسی، سال چهارم، شمارۀ 1، شمارۀ پیاپیِ 13، 53ـ72.

25. یوسفی، غلامحسین (1363)، کاغذ زر، تهران: یزدان.