بررسی تطبیقی نگاه اشعریانه به عدل در کلیات سعدی و دیوان امیرخسرو دهلوی

فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی

مقاله 10، دوره 13، شماره 49، خرداد 1398، صفحه 219-240   

نویسنده

انور ضیایی

دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بوکان، دانشگاه آزاد اسلامی، بوکان، ایران

چکیده

مسأله «عدل الهی» یکی از اصول بسیار مهم اعتقادی و کلامی است که مانند توحید، بیان‌گر یکی از اوصاف الهی است؛ ولی به دلیل اهمیّت وصف‌ناپذیر آن، جایگاه ویژه‌ای در مباحث اعتقادی و کلامی یافته است. این اهمیّت تا آنجاست که گاه از عدل به عنوان یکی از اصول پنج‌گانه دین یا مذهب و در کنار اصولی مانند نبوّت و معاد یاد می‌شود. از نظر اشاعره هر عملی به ذات خود عدل یا ظلم نیست بلکه هر کاری که خداوند متعال انجام می‌دهد، عدل است؛ تنها فاعل حقیقی خداوند است و بنابراین ظلمی وجود ندارد. به عقیده متکلمان اشعری اگر خداوند همه نیکوکاران را به جهنّم ببرد و همه گناهکاران را وارد بهشت نماید عین عدل محسوب می‌شود. بنابراین اشاعره، نه عدل را بر خداوند واجب می‌داند و نه وجود شر را در عالم، دلیلی بر ظلم و جور خداوند تلقی می‌کند و نه اساساً آدمی را مجاز و قادر به قضاوت درباره افعال خداوند تصور می‌کنند. درست بر خلاف این گروه، متکلمان معتزلی و شیعی معتقد به حسن و قبح افعال‌اند. از نظر آنان عدل، ذاتاً نیک و ظلم، ذاتاً بد است و خداوند کاری را که عقل می‌پسندد ترک نمی‌کند و کاری که عقل آن را مذموم می‌شمرد انجام نمی‌دهد. در این مقاله می‌خواهیم به بررسی دیدگاه‌های سعدی و امیرخسرو دهلوی در خصوص عدل الهی بپردازیم.

کلیدواژه‌ها

اشاعره؛ عدل؛ سعدی؛ امیرخسرو دهلوی

مراجع

ابن خلدون، عبدالرحمن. 1388ش، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، چاپ 12، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.

اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل. 1362ش، مقالات الاسلامیین، ترجمه محسن مؤیدی، تهران: امیرکبیر.

اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل. 1952م، اللمع فی الردّ علی اهل الزیغ والبدع، نشر وتصحیح الاب رتشرد یوسف مکارثی الیسوعی، بیروت: المطبعة الکاتولیکیة. 

برنجکار، رضا. 1394ش، کلام و عقاید، تهران: انتشارات سمت.

جرجانی، علی بن محمد. 1405ق، تعریفات، به اهتمام ابراهیم الابیاری، جلد 1، چاپ اول، بیروت: دار الکتاب العربی.

حلبی، علی اصغر. 1387ش، شرح باب الحادی عشر، تألیف علامه حلی، تهران: انتشارت اساطیر.

خالدیان، محمدعلی. 1388ش، تحلیل و تطبیق اندیشه‌های کلامی مثنوی مولوی، تهران: نشر احسان.

دهخدا، علی اکبر. 1377ش، لغتنامه، تهران: انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

دهلوی، امیرخسرو. 1391ش، دیوان اشعار، با تصحیح و مقابله و مقدمه سعید نفیسی، چاپ اول، تهران: انتشارات سنایی.

سعدی، شیخ مصلح بن عبدالله. 1383ش، کلیات، به اهتمام محمدعلی فروغی، تهران: انتشارات امیرکبیر.

سعیدی مهر، محمد. ۱۳۹۲ش، آموزش کلام اسلامی، قم: انتشارات طه.

شهرستانی، محمد بن عبد الکریم. 1362ش، توضیح الملل، ترجمه ملل و نحل، تصحیح و ترجمه سید محمد رضا جلالی نائینی، چاپ سوم، تهران: انتشارات اقبال.

شیخ الاسلامی، اسعد. 1387ش، سیری اجمالی در اندیشه‌های کلامی معتزله و اشاعره، چاپ دوم، تهران: انتشارات سمت.

صفایی، سید احمد. 1374ش، علم کلام، چاپ اول، تهران: دانشگاه تهران.

غزالی، ابوحامد. 1387ش، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.

قاضی ابی الحسین، عبدالجبار. 1965م، شرح اصول خمسه، قاهره: عبدالکریم عثمان.

مشکور، محمدجواد. 1390ش، شیعه و فرقه‌های اسلام تا قرن چهارم، چاپ نهم، تهران: انتشارات اشراقی.

مطهری، مرتضی. 1352ش، عدل الهی، تهران: انتشارات سپهر.

 

مقالات

احمدی، احمد. 1364ش، «سعدی و حسن و قبح افعال»، ذکر جمیل سعدی، مجموعه مقالات.

ظهیری ناو، بیژن و شهلا رشیدی. 1392ش، «چگونگی تأثیر تفکر اشاعره در گلستان سعدی»، فصلنامه فلسفه و کلام اسلامی آینه معرفت، دانشگاه شهید بهشتی.

ظهیری ناو، بیژن و محمد ابراهیم پور. بهار 1387ش، «دیدگاه‌های کلامی سعدی بر بنیاد قصاید»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، شماره 60.

محقق، مهدی. اسفند 1351ش، «سعدی و قضا و قدر»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، صص 79-80.