بررسی مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی ساکنان شهر تهران

مطالعات جامعه شناسی

مقاله 7، دوره 12، شماره 42، خرداد 1398، صفحه 125-146   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/jss.2019.666674

نویسندگان

سیدمهدی مرشدی اصطهباناتی¹؛ سیف‌اله سیف‌اللهی^{* 2}؛ منصور وثوقی³

¹دانشجوی دکترای تخصصی رشته جامعه‌شناسی، گرایش اقتصادی و توسعه، واحد علوم و تحقیقات تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

². دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، ایران (نویسنده مسئول).

³استاد گروه جامعه‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، ایران.

چکیده

این مقاله به ‌منظور بررسی مولفه‌های سرمایه اجتماعی شکل گرفته است در این خصوص فضای مفهومی مربوط به سرمایه اجتماعی و دیدگاه‌های مطرح شده در مورد آن شرح داده شده است. در این تحقیق 604 نفر از شهروندان شهر تهران در سال 1396 با نمونه‌گیری خوشه‌ای چند مرحله‌ای انتخاب و با کاربرد روش پیمایش و استفاده از ابزار پرسشنامه مورد بررسی قرار گرفتند. پس از جمع‌آوری داده‌ها و تحلیل آن‌ها با نرم‌افزار SPSS یافته‌های مربوط به آمارهای توصیفی و آزمون‌ t تک نمونه‌ای نشان داد که وضعیت مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی شامل انسجام اجتماعی، تمایل به مشارکت درفعالیت‌های سیاسی و دینی و اعتماد به نهادها با وضعیت مطلوب فاصله دارد. روابط همبستگی دو جانبه مؤلفه‌ها نیز به لحاظ آماری معنادار است. در مجموع می‌توان عنوان کرد که سرمایه اجتماعی افراد پاسخگو در برابر عملکرد نظام سیاسی و اجتماعی ایران دچار فرسایش شده است.

کلیدواژه‌ها

واژگان کلیدی: سرمایه اجتماعی؛ انسجام اجتماعی؛ مشارکت‌ سیاسی؛ مشارکت دینی؛ اعتماد به نهادها؛ شهروندان شهر تهران

اصل مقاله

 

 

«مطالعات جامعه‌شناسی»

سال یازدهم، شماره چهل و دوم، بهار 1398

ص ص 146-125

 

                                          

 

بررسی مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی ساکنان شهر تهران

سیدمهدی مرشدی اصطهباناتی^[1]

سیف­اله سیف­اللهی^[2]

منصور وثوقی[3]

                                       تاریخ دریافت مقاله:23/8/1397

تاریخ پذیرش نهایی مقاله:11/2/1398

چکیده

این مقاله به ‌منظور بررسی مولفه‌های سرمایه اجتماعی شکل گرفته است در این خصوص فضای مفهومی مربوط به سرمایه اجتماعی و دیدگاه‌های مطرح شده در مورد آن شرح داده شده است. در این تحقیق 604 نفر از شهروندان شهر تهران در سال 1396 با نمونه‌گیری خوشه‌ای چند مرحله‌ای انتخاب و با کاربرد روش پیمایش و استفاده از ابزار پرسشنامه مورد بررسی قرار گرفتند. پس از جمع‌آوری داده‌ها و تحلیل آن‌ها با نرم‌افزار SPSS یافته‌های مربوط به آمارهای توصیفی و آزمون‌ t تک نمونه‌ای نشان داد که وضعیت مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی شامل انسجام اجتماعی، تمایل به مشارکت درفعالیت‌های سیاسی و دینی و اعتماد به نهادها با وضعیت مطلوب فاصله دارد. روابط همبستگی دو جانبه مؤلفه‌ها نیز به لحاظ آماری معنادار است. در مجموع می‌توان عنوان کرد که سرمایه اجتماعی افراد پاسخگو در برابر عملکرد نظام سیاسی و اجتماعی ایران دچار فرسایش شده است.

واژگان کلیدی: سرمایه اجتماعی، انسجام اجتماعی، مشارکت­ سیاسی، مشارکت دینی، اعتماد به نهادها، شهروندان شهر تهران.

 

مقدمه

نظام اجتماعی همراه با عدالت نیازمند انسجام و یکپارچگی بین ارکان، عناصر و مؤلفه‌های بنیادین آن نظام است. این ارکان، عناصر و مؤلفه‌ها عبارتند از: ارکان، عناصر و مؤلفه‌های جغرافیایی- اقلیمی، جمعیتی، معیشتی- اقتصادی، فرهنگی، سیاسی. عملکرد ساختاری و کارکردیِ ارکان، عناصر و مؤلفه‌های مزبور (در ارتباط با عملکرد ساختاری عامل بیرونی) ماهیت نظام اجتماعی و در نهایت ماهیت روابط اجتماعی را مشخص می‌کند(سیف‌اللهی، 1386: 57). سیستم اجتماعی ایران با ترکیب ناهمگون عناصر تشکیل‌ دهنده‌ خود و با اثرگذاری و اثر‌پذیری از عوامل خارجی، دارای ماهیت و ساختار ویژه‌ای است که آن را از سایر سیستم‌های اجتماعی، متمایز ساخته است. سیستم اجتماعی ایران با دارا بودن محیط زیست ناامن و ناهمگون، گوناگونی قومی- جمعیتی، شیوه‌های تولیدی و توزیعی بسیار متضاد و متفاوت، فرهنگ‌ها و خرده‌ فرهنگ‌های متعدد و گاهی متعارض و مدیریت سیاسی مستبد و خودکامه، زمینه و بستر بسیار ناامنی برای زندگی اجتماعی و تجمع انسان‌ها بوده است. بنابراین، برای اداره‌ چنین سیستمی، روابط اجتماعی بسیار خشن و ناعادلانه‌ای شکل گرفته است که نابرابری‌ها و تعارضات ناشی از آن را تاریخ ضبط و ثبت کرده است(سیف‌اللهی، 1395: 183).

 به صورت مشخص در پرداختن به نقش حکومت‌ها درایران به‌عنوان رکن و مؤلفه سیاسی و مدیریتی جامعه می‌توان این‌گونه عنوان کرد که «حاکمیت در ایران به ‌عنوان ساختاری قدرت­مند ماهیتی غیر‌‌ ‌دموکراتیک داشته است. ایران انواعی از امپراتوری‌ها را در تجربه‌ تاریخی خود دارد قدرت امپراتور قدرتی مطلقه و بلامنازع است که قدرت آن بیشتر به موجب زمان و مسافت محدود می‌شد و نه قرارداد و قانونی که حکام را در قبال مردم پاسخگو سازد»(گل‌محمدی، 1392: 159). به‌ طور کلی ایران ماقبل مدرن دارای ساختاری اقتدارگرا و گفتمان سیاسی حاکم بر ایران تا پیش از انقلاب مشروطه، پاتریمونیالیسم سنتی بوده است(بشیریه، 1387: 66). با شکسته شدن نظام دانایی سنتی در ایران در دهه‌های پایانی قرن نوزدهم، نهادهای مدرنی که قدرت را تحدید و تقسیم می‌کردند شکل گرفتند که به جریان مشروطه انجامید. با این ‌همه، جریان مشروطیت اگرچه توانست گفتمان سلطنت مطلقه را بشکند اما با توجه به شرایط و زمینه‌های تاریخی، این فرآیند خود به شکل‌گیری دولت مطلقه‌ مدرن منتهی شد که "در چارچوب آن قدرت سیاسی نه تقسیم می‌شود و نه محدودیتی دارد"(گل‌محمدی، 1392: 172). "در بهمن ماه 1357، گروهی انقلابی به رهبری آیت­الله خمینی قدرت سیاسی را در ایران به دست گرفت. دو ماه بعد در مراجعه به آراء عمومی، نظام چند هزار ساله پادشاهی تغییر کرد و جایش را به جمهوری اسلامی داد"(کمالی، 1381: 23). جمهوری اسلامی نویدبخش تحقق عدالت و برابری در ایران بود. "انقلاب اسلامی، گرچه توانست بنیان مدیریت و روابط اجتماعی دیرینه را در ایران به‌ هم ریزد و زمینه‌های تحول، تکامل و توسعه جامعه مدنی در جهت توسعه انسانی، پایدار و موزون را فراهم سازد، اما دست­یابی به این خواست‌های دیرین و بهره‌یابی از شرایط به وجود آمده با موانع، تنگناها، تهدیدها و تحدیدهای عمیق و گسترده‌ای مواجه شد. در واقع انقلاب اسلامی با بهره‌گیری از شرایط و موقعیت نامساعد داخلی و خارجی، توده‌های مردم را به سوی هدف‌ها، آرمان‌ها و خواسته‌های دیرین بسیج کرده و آن‌ها را علیه قدرت مدیریت سیاسی و مدیریت اقتصاد جهانی شوراند. آن چه که پس از انقلاب مطرح بوده است، برآورده ساختن انتظارات گوناکون، گسترده و شکل نیافته مردم از نظر فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و انقلابی است"(سیف­اللهی، 1386: 169).

با توجه به مطالب مذکور در خصوص تاریخ ایران و نقش حکومت‌ها و شیوه‌های حکمرانی، تعریفی از مفهوم جامعه ارایه می‌شود. جامعه را می‌توان"منظومه‌ای از خرده‌نظام‌های اقتصاد، سیاست، اجتماع، فرهنگ و حقوق؛ ترکیبی از واقع‌بودگی، ساختار، تاریخ و عاملیت مؤثر در شکل‌گیری پدیده‌های اجتماعی، سیاسی، فرهنگ حقوقی؛ تألیفی از انگیزه‌ها، نیات، مقاصد و اهداف متبلور در کنش‌های متقابل اجتماعی؛ و در نهایت برآیندی از یک نظم فکری و اخلاقی مندرج در مناسبات میان اعضای جامعه به همراه نوعی طبیعت ثانویه و ابژه عینی موجودات تلقی کرد"(کوثری، 1387: 18).

مردم از یک سو در ایجاد و پیدایش جوامع نقش دارند و از سوی دیگر تحت تأثیر ساختارها و نظام‌هایی هستند که توسط آن‌ها ساخته شده‌اند. کنشگران اجتماعی در این ساختارها و نظامات خود ساخته که در سطح کلان معمولاً توسط دولت‌ها اداره می‌شوند سرمایه‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را کسب می‌کنند، تحقیق حاضر در سطح تحلیل کنشگران اجتماعی به دنبال بررسی پیامد عملکرد حکومت بر دیدگاه مردم در قالب بررسی و سنجش سرمایه اجتماعی است. مفهوم سرمایه اجتماعی قابلیت آن را دارد که تضادها و کشمکش‌های اجتماعی و تاریخی، نابرابری در توزیع درآمد و ثروت در جامعه و ... را نشان دهد که تحت تأثیر ساختارهای کلان تولید و بازتولید می‌شوند. بر این اساس تحقیق حاضر به سوال‌های زیر پاسخ می‌دهد:

 

سوال‌های تحقیق

1) وضعیت مولفه‌های سرمایه اجتماعی برگرفته از نظام سیاسی و اجتماعی ایران در بین شهروندان شهر تهران چگونه است؟

2) ارتباط بین مولفه‌های سرمایه اجتماعی در بین شهروندان شهر تهران چگونه است؟

3) مولفه‌های سرمایه اجتماعی نسبت به یکدیگر در چه رتبه‌ای قرار دارند؟

 

اهداف تحقیق

هدف کلی

- سنجش مولفه‌های سرمایه اجتماعی بر گرفته از نظام سیاسی و اجتماعی ایران در بین شهروندان شهر تهران است.

 

اهداف فرعی

- سنجش انسجام اجتماعی در بین شهروندان شهر تهران

- سنجش تمایل به مشارکت در فعالیت‌های سیاسی در بین شهروندان شهر تهران

- سنجش تمایل به مشارکت در فعالیت‌های دینی در بین شهروندان شهر تهران

- سنجش اعتماد به نهادها در بین شهروندان شهر تهران

- بررسی ارتباط بین مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی شهروندان تهرانی

- رتبه‌بندی مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی.

 

پیشینه تحقیق

مفهوم سرمایه اجتماعی به سرعت و با جلب نظر تحلیلگران اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی در ادبیات مطالعات داخلی نفوذ کرده است و یکی از عوامل اصلی در تحلیل تحول و دگرگونی جامعه ایرانی شناخته می‌شود. در حال حاضر مطالعات زیادی در سطح نظری و تجربی برای بررسی وضعیت سرمایه اجتماعی و عوامل موثر بر آن انجام شده است که در بخش زیر به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.

- قاسمی در مقاله‌ای با عنوان «سنجش سرمایه اجتماعی و سطح‌بندی آن در طبقات مختلف مناطق چهارده‌گانه شهر اصفهان در سال 91-1390» به روش پیمایش نمونه‌ای متشکل از 400 نفر از شهروندان مرد و زن شهر اصفهان در 14 منطقه شهرداری به کمک نمونه‌گیری خوشه‌ای چند مرحله‌ای انتخاب کرده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد بین مؤلفه‌های همکاری، ارزش‌های زندگی، وساطت اجتماعی، حمایت اجتماعی و مشارکت اجتماعی در طبقات محروم کمتر از نیمه برخوردار و برخوردار بوده است ولی میزان انسجام اجتماعی در طبقات محروم بیشتر از نیمه برخوردار و برخوردار بوده است(قاسمی، 1392).

- دینی ترکمانی در مقاله‌ای به تبیین افول سرمایه اجتماعی جامعه ایران طی سال‌های بعد از انقلاب پرداخته است؛ یافته‌ها و نتایج نشان می‌دهد که نظام حکمرانی ایران چه در میان بیست کشور پرجمعیت جهان و چه در میان کشورهای خاورمیانه جایگاه بسیار ضعیفی دارد. علت اصلی کاهش سرمایه اجتماعی ضعف در نظام حکمرانی است(شکربیگی، 1390: 98).

- بوستانی مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی و توسعه سیاسی در ایران را بررسی کرده است. جهت ورود به بحث دو دسته نظریه درباره سرمایه اجتماعی و توسعه سیاسی مطرح و سپس شاخص‌هایی از این نظریه‌ها استخراج شده‌اند. شاخص‌های سرمایه اجتماعی شامل اعتماد اجتماعی، مشارکت، عضویت و ارتباط با سازمان‌ها و شبکه‌های اجتماعی و هنجارهای مثبتی از قبیل قانون‌گرایی، صداقت و عام‌گرایی می‌شود. شاخص‌های توسعه سیاسی عبارتند از: نوع فرهنگ سیاسی، درک و نگرش افراد نسبت به مشارکت سیاسی، آزادی‌های مدنی و حقوق سیاسی، بنا به ماهیت خاص موضوع، تحلیل داده‌ها به شیوه تحلیل ثانویه انجام گرفته است. دو منبع اصلی داده‌ها عبارتند از پیمایش ملی «ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان در سال 1379»، «بررسی آگاهی‌ها، نگرش‌ها و رفتارهای اجتماعی- فرهنگی در ایران در سال 1374». یافته‌ها نشانگر این است که اعتماد اجتماعی نسبت به قشرهای مختلف، به استثنای چند مورد، از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست. هنجارهای مثبتی از قبیل صداقت، عام‌گرایی و قانون‌گرایی گستردگی زیادی ندارند. با توجه به ضعف بنیان‌های سرمایه اجتماعی، شاخص‌های توسعه سیاسی نیز وضعیت مطلوبی ندارند. فرهنگ سیاسی غالب، فرهنگ سیاسی تابع و سنتی است که حاکی از توسعه‌نیافتگی سیاسی است. شاخص‌هایی چون حقوق سیاسی و آزادی‌های مدنی نیز رشد چندانی ندارد. همچنین افراد نگرش صحیحی از مشارکت سیاسی ندارند‌(بوستانی، 1383).

- پاتنام به بررسی آثار سرمایه اجتماعی بر دموکراسی و کارکرد دولت در زمینه توسعه در ایتالیا پرداخت. وی در این پژوهش، مفاهیم مرتبط با سرمایه اجتماعی را به منظور سنجش دقیق آماری و آثار آن بر حکمرانی خوب تعریف عملیاتی کرده است. برای عملیاتی کردن میزان درگیر‌شدگی مدنی، از شهروندان پرسیده شده است که در چند گروه، انجمن یا حزب عضویت یا با آن‌ها همکاری داشته‌اند. یا برای عملیاتی کردن مفهوم اعتماد پرسش به این گونه مطرح شده است: در مورد این جمله که بیشتر افراد، همیشه مورد اعتمادند و در مورد این جمله که افراد همیشه مورد اعتماد نیستند چه نظری دارید؟ به همین سان نظر پرسش­شوندگان درباره‌ کارآمدی و پاسخگویی حکومت را جویا شده و همبستگی و میزان اثرگذاری متغیر مستقل (سرمایه اجتماعی) بر حکمرانی خوب (متغیر وابسته) را دریافته است‌(سردارنیا، 1388: 144).

 

جدول شماره (1):  خلاصه پیشینه برخی تحقیقات خارج از کشور

نام محقق/ محققان	سال	نوع تحقیق	عنوان تحقیق	نتیجه
پاکستون	2002	تجربی	سرمایه اجتماعی و دموکراسی	رابطه دو طرفه بین سرمایه اجتماعی و دموکراسی؛ هرچه مشارکت و اتحاد (سرمایه اجتماعی) در جامعه بیشتر باشد آثار دموکراسی بیشتر نمود خواهد داشت.
اینگلهارت	2005	نظری	سرمایه اجتماعی و حکمرانی خوب	میزان کارآمدی نهادهای دموکراتیک به فرهنگ مدنی، ارزش‌های ابراز وجود (عضویت انجمنی) و اعتماد بستگی دارد.
لینا و پیل	2005	تجربی	سرمایه اجتماعی و عملکرد	سرمایه اجتماعی بالاتر بر عملکرد شامل کارایی و اثربخشی تأثیر دارد.
سالیوان	2009	تجربی	سرمایه اجتماعی و عملکرد	سرمایه اجتماعی اثرات مثبتی بر عملکرد و سیاست‌های شهرداری‌ها دارد. سرمایه اجتماعی منجر به حکمرانی خوب، بهبود برنامه‌های توسعه سیاسی، کمک به بهسازی ادارات درشهرداری‌ها و شهر می‌شود.
اندرو	2010	تجربی	سرمایه اجتماعی سازمانی، ساختار و عملکرد	بین ابعاد شناختی و ارتباطی سرمایه اجتماعی با بهبود عملکرد رابطه مثبت و معنادار وجود داشت.
ریتزر	2013	تجربی	سرمایه اجتماعی یک تعیین کننده‌ حکمرانی خوب، بررسی در 27 کشور عضو اتحادیه اروپا	سرمایه اجتماعی بالاتر، بهبود اثربخشی دولت، کاهش فساد، حاکمیت قانون، پاسخگویی و تنظیم مقررات می‌گردد. در یک جامعه مجهز به سرمایه اجتماعی و فرهنگ اجتماعی بالاتر زمینه برای بهره‌وری دولت و حکمرانی خوب فراهم است.

(احمدی، 1396: 72).

 

بررسی تحقیقات داخلی و خارجی نشان می‌دهد که تحلیل سرمایه اجتماعی در سطح قیاس نظری و استقرای تجربی در حال پیشرفت است. در این خصوص بررسی‌های میدانی و دریافت نظر مردم علی‌رغم تقویت سطوح مذکور می‌تواند، زمینه‌ساز تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری‌های علمی و کاربردی برای مدیریت بهتر جامعه شود، با در نظر داشتن نکات مذکور تحقیق حاضر به‌صورت توصیفی به بررسی مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی شهروندان شهر تهران می‌پردازد.

 

مبانی نظری تحقیق

توجه به عامل سرمایه و نقشی که در تحقق اشکال مختلف توسعه در سطح ملی، شهری و روستایی دارد همواره مورد توجه صاحب‌نظران توسعه بوده است. اقتصاددانان کلاسیک عوامل اصلی شکل‌گیری رشد اقتصادی را نخست در سرمایه فیزیکی و سپس در نیروی کار جستجو می‌کردند. در دهه‌ شصت میلادی نئوکلاسیک‌هایی چون شولتز^[4] و بکر^[5] ایده سرمایه انسانی را مطرح کردند که به واسطه آن اعضای جامعه از طریق بهره‌گیری از آموزش، به ‌خصوص آموزش‌های فنی و حرفه‌ای، می‌توانند توانایی خود را تقویت کرده و افزایش تولید را تسهیل کنند. از سال‌های 1980 به بعد مفهوم سرمایه اجتماعی^[6] در شکل اولیه‌اش مطرح شد(ازکیا، 1386: 281).

مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی: سه مؤلفه اعتماد اجتماعی^[7]، انسجام اجتماعی^[8] و مشارکت اجتماعی^[9] که در یک رابطه متعامل قرار گرفته و هرکدام تقویت کننده‌ دیگری‌اند از مؤلفه‌های اصلی سرمایه‌ اجتماعی محسوب می‌شوند. به نظر آیزنشتاد^[10] مهم­ترین مسئله نظم اجتماعی برای دورکیم^[11] و تا حدودی برای تونیس^[12]، اعتماد و همبستگی اجتماعی است، یعنی این که بدون انسجام و نوعی اعتماد، پایداری نظم اجتماعی ممکن نیست. مفهوم انسجام اجتماعی نیز از مفاهیمی است که در کانون توجه نظریه‌پردازان علوم اجتماعی قرار داشته است، به گونه‌ای که متون کلاسیک جامعه‌شناسی عاری از این مفهوم نیستند. توجه به انسجام اجتماعی در آثار پیشکسوتان جامعه‌شناسی چون دورکیم، که انسجام اجتماعی را مولفه‌ی اصلی عمل و رفتار اجتماعی می‌داند، و تونیس جایگاه ویژه‌ای دارد(همان).

مطالعه‌ مشارکت اجتماعی نیز دارای سابقه دیرینه‌ای است. به نظر پارکر در آغاز، مشارکت به عنوان ابزاری برای خودشکوفایی، حامی تکثرگرایی در جوامع توده‌ای، کاتالیزوری برای وحدت اجتماع محلی و جایگزینی برای پیوند‌های تضعیف شده‌ی خانواده و کلیسا دیده شده است. به نظر میجلی مشارکت اجتماعی موضوعی کاملا ایدئولوژیکی و بازتاب اعتقادات ناشی از نظریه‌های اجتماعی و سیاسی در این خصوص است که جوامع چگونه باید سازماندهی شوند. منطق آن مبتنی بر واکنش در برابر تمرکز‌گرایی، دیوان‌سالاری، انعطاف­ناپذیری، و در دسترس نبودن دولت است؛ و با این اعتقاد مورد حمایت واقع شده است که قدرت دولت به گونه‌ای بسط و گستردگی فزاینده‌ای پیدا کرده که با کنترل بر امور جوامع، حقوق و آزادی‌های مردم عادی را تقلیل داده است(همان: 282).

سطوح سرمایه اجتماعی: "بحث از این که سرمایه اجتماعی را باید در کدام یک از سطوح فردی، میانی و یا کلان قرارداد، در آثار مربوط به سرمایه اجتماعی، موجب طرح مباحث گوناگونی شده است. به‌ گونه‌ای که برخی از پژوهشگران معتقدند که سرمایه اجتماعی را باید در سطح فردی دید و برخی نیز بر این باورند که باید آن را در سطح جمعی و اجتماعی مورد توجه قرارداد و دسته سومی نیز وجود دارند که قائل به وجود ویژگی‌ پویایی برای سرمایه اجتماعی هستند. این گروه برای سرمایه اجتماعی این قابلیت و استعداد را قائل هستند که می‌تواند در سطوح چندگانه فردی، میانی و کلان مطرح شود. کیبلی(2002)، عنوان نموده که سرمایه اجتماعی در سطوح یا مقیاس‌هایی چون؛ احساس تعلق فرد به خانواده، اجتماع، حرفه، کشور و غیره، قرار دارد. در نتیجه، سرمایه اجتماعی را در سطح خرد و فردی مطرح می‌کند. آدلر و کوان(2002)، از این ایده که منابع سرمایه اجتماعی در ساختار اجتماعی قرار دارند و افراد در درون ساختار اجتماعی قرار دارند، حمایت می‌کنند. بنابراین؛ سرمایه اجتماعی می‌تواند، به عنوان دارایی و داشته‌های فردی و یا دارایی جمعی تلقی شود. کیلپاتریک و همکاران(1998)، و نیز ساندر(2002)، عنوان داشته‌اندکه سرمایه اجتماعی متعلق به گروه است و می‌تواند مورد استفاده گروه و نیز اعضای گروه قرار گیرد. بریور (2003)، عنوان داشته؛ هر چند که در آغاز این‌ گونه به ذهن متبادر می‌شود که سرمایه اجتماعی مفهومی کاملاً جمعی است، لیکن در سطح فردی نیز می‌تواند مشاهده شود. کلمن، سرمایه اجتماعی را به عنوان ویژگی افراد نمی‌داند، او آن را جنبه‌ای از ساختار اجتماعی و وابسته به متن اجتماعی می‌داند. آن چنان که به باور نیوتن(2001)، سرمایه اجتماعی و جامعه مدنی از ویژگی‌های افراد نیستند و اساساً اجتماعی بوده و خصیصه جمعی نظام‌های اجتماعی هستند. در نوشته‌های جدید سرمایه اجتماعی این اجماع عمومی حاصل شده که سرمایه اجتماعی می‌تواند در سطوح فردی تا جامعه‌ای در نظر گرفته شود و قائل به نوعی تعامل در بین سطوح سه گانه خرد، میانی و کلان هستند"(غفاری، 1390: 58).

در تحقیق حاضر برای دست یافتن به انسجام نظری از نظریه الخاندرو پورتس^[13](1998)، در خصوص سرمایه اجتماعی استفاده شده است. او این‌گونه عنوان می‌کند که «سرمایه اجتماعی ظرفیت افراد در اداره کردن منابع کمیابی است که صرفاً به دلیل عضویت آنان در شبکه‌ها یا در گستره‌ ساختار اجتماعی به آنان تعلق پیدا می‌کند» پورتس تأکید می‌کند که سرمایه اجتماعی در فرد فی‌نفسه وجود ندارد؛ بلکه سرمایه اجتماعی تنها زمانی دارایی به شمار می‌رود و اهمیت پیدا می‌کند که فرد با سایر افراد روابط متقابل یا کنش و واکنش‌هایی برقرار سازد. به بیان دیگر سرمایه اجتماعی در کنش و واکنش اجتماعی افراد، در شبکه‌ها و در ساختار اجتماعی مستقر مندرج و ممزوج شده است. این مستتر بودن، مندرج شدگی و ممزوج گشتگی، سرمایه اجتماعی را شکل داده، پدید می‌آورد(پیران، 1392: 191). پورتس هم­چنین بحث مهم مستتر بودن، مندرج‌شدگی و ممزوج‌گشتگی را بر دو نوع تقسیم کرده است: نخست مستتر بودن، مندرج‌شدگی، و ممزوج‌گشتگی رابطه‌ای و دومین نوع، ممزوج‌شدگی ساختاری. ترکیب یا مندرج‌گشتگی رابطه‌ای بر پایه چشم‌داشت‌هایی که در نفس هر رابطه‌ای نهفته است، شکل می‌گیرد. این رابطه از دوتایی یا رابطه دو نفره آغاز می‌گردد تا روابط گروهی ادامه می‌یابد. تمامی روابط یاد‌شده با چشمداشت‌هایی همراه است که چشمداشت‌های دوسویه‌اند از سوی دیگر، تمامی انواع روابط بین افراد، باز هم از ساده‌ترین آن‌ها یعنی رابطه دو نفره، بر پایه قدرت و توان تحریم هر یک از افراد درگیر رابطه استوار است. اما مندرج‌شدگی یا ترکیب‌ گشتگی به اعضای یک شبکه مربوط است، روابطی که از دو نفر یا بیشتر در درون شبکه‌ای رخ می‌دهد. تمامی افراد مرتبط به هم در درون شبکه‌ای گسترده ایمان دارند که تحریم‌ها جدی‌تر و حتماً اعمال شدنی‌اند. از سوی دیگر اعتماد نیز امری است محقق، قابل اجرا و اعمال شدنی. پورتس برای ترس از تحریم و کنار گذاشتن اهمیتی جدی قائل است. به نظر او چشمداشت‌های ناشی از دوسویه بودن و اعتماد متقابل و اعتماد قابل اجرا و تحقق، یعنی اطمینان افراد درون یک شبکه که باید بر چشمداشت‌ها گردن نهند و مطمئن باشند که در صورت تخطی و بی‌توجهی تحریم می‌گردند و کنار گذاشته می‌شوند و افراد را به انتخاب عقلانی سوق می‌دهد. لذا به نظر او نگاه افراد در درون یک شبکه به روابط متقابل نگاهی ابزاری است(همان: 191). بر همین اساس پورتس، علی­رغم تناقض طرح‌شده بین نظریه انتخاب عقلانی و سرمایه اجتماعی، آن نظریه را در بحث از سرمایه اجتماعی مهم می‌داند و نقش انتخاب عقلانی در ساخت‌گیری و ساخت­مند‌ شدن دو نوع سرمایه اجتماعی (رابطه‌ای و ساختاری) را برجسته می‌کند. از این رو در تعریف او از سرمایه اجتماعی، نقش ایگویا خود، کاهش یافته، اثرگذاری ساختاری شبکه‌های اجتماعی در شکل دادن و حفظ سرمایه اجتماعی، افزایشی چشمگیر را تجربه می‌کند. او در ادامه از انگیزه‌های فرهنگی و ارزش‌محور یاد کرده و اعلام می‌دارد که هنجارها، ارزش‌های درونی و نهادینه شده، به خوبی می‌توانند افراد را برای شکل‌دهی به پیوندهای اجتماعی و روابط دوسویه ناشی از آن پیوندها برانگیزانند. این نوع پیوندها به‌ طور طبیعی می‌تواند زمینه‌ساز آمادگی افراد برای مبادله منابع و منافع ناشی از آن گردد. اصول اخلاقی عمومی که از ارزش‌ها و هنجارها شکل می‌گیرد در تمایل افراد و در تحقق تمایل آنان سخت مؤثر است. زیرا زیر پا گذاردن اصول اخلاقی، درصدی از افراد در رابطه با فرد زیر پا گذارنده اصول را از او دور کرده و لذا از شدت و تراکم کنش و واکنش‌های فرد مورد اشاره می‌کاهد. به‌ طور طبیعی با کاسته شدن از کنش‌ها و واکنش‌ها، منابع در دسترس فرد و منابع بالقوه رو به کاهش می‌نهند و سرمایه اجتماعی سیر نزولی خود را آغاز می‌کند. پورتس در عین تأکید بر نقش نظریه انتخاب عقلانی از آن فراتر رفته و دو نوع سرمایه اجتماعی مورد تأکید او از این فراروی به کف می‌آید. زیرا همان‌گونه که اشاره شد به نظر او انگیزه‌های هنجاری و فرهنگی به افزایش پیوندهای انسان منجر و مستقیماً برمیزان، کیفیت، اندازه، تراکم و ... سرمایه اجتماعی مؤثر می‌افتند. پورتس در عین حال به معرفی مفهوم مهم دیگری تحت عنوان «همبستگی محصور و محدود گردیده» و در نتیجه تقویت ‌شده پرداخته است. این نوع همبستگی می‌تواند به تحریک یکی از کنشگران برای ایجاد پیوندهای جدید یا انتقال منابع موجود به دیگران، آن هم بر پایه نیازها و اهداف درون‌گروهی، مبادرت نماید. در بیان چنین مواردی معمولاً پورتس از الگوی رایج ego یا خود‌محور یا خود‌مرکز که در واقع نگاهی کنشگر بنیاد و کنشگر‌محور است، بحث خود را آغاز ولی خیلی زود چنین تحلیلی را به سطح میانه یا سطح شبکه یا گروه پیوند می‌زند و از این طریق به ترکیبی از دیدگاه‌های کنشگر‌محور و تجزیه و تحلیل علّی ساختاری دست می‌یابد(همان: 193).

با توجه به نظر پورتس و تفکیک سرمایه اجتماعی به رابطه‌ای و ساختاری و نیاز نظری تحقیق حاضر مبنی بر نشان دادن تأثیر ساختارهای کلان بر سرمایه اجتماعی باید عنوان کرد که سرمایه اجتماعی ریشه در سازمان درونی حاکمیت و رابطه‌ حاکمیت با نیروهای اجتماعی دارد. ساخت نظام حکمرانی، سیاست‌ها و برنامه‌هایی را به جامعه عرضه می‌کند. با ترسیم یک وضعیت ایده‌آل می‌توان عنوان کرد که چنان­چه ساخت حکمرانی منظم و باثبات و به دور ازتعارض و دشمنی سیاسی و اجتماعی باشد، پیامدهای مثبت آن در خلق جامعه‌ مدنی و ایجاد جامعه‌ای با ثبات و پویا قابل مشاهده است. برای نمونه زمانی که برای مردم این حق وجود داشته باشد که در برابر عملکرد ضعیف حاکمیت و نابسامانی‌های اجتماعی به صورت قانونی اعتراض کنند و اعتراض‌ آن‌ها منجر به سرکوب نشود؛ انسجام و همبستگی اجتماعی بیشتر می‌شود و فاصله بین حاکمیت و مردم کاهش می‌یابد. در مثالی دیگر اگر نظام برای ایجاد احزاب سیاسی پیشقدم شود و مکانیزم صحیحی برای تشکیل احزاب و فعالیت‌ آن‌ها طراحی کند و مانع از زایش اندیشه و تفکر سیاسی و اجتماعی نشود در این شرایط شهروندان به ‌گونه‌ای آموزش می‌بینند و تربیت می‌شوند که نسبت به جریانات و فعالیت‌های سیاسی آگاه و حساس هستند و در برابر آسیب‌هایی مانند تمامیت‌خواهی، قدرت‌طلبی، از میدان به در بردن رقبا، کوچک‌تر کردن دایره نخبگان در قدرت، فساد، دروغگویی و عوام‌فریبی و ... مقاومت می‌کنند و واکنش نشان می‌دهند.

با توجه به مباحث ارایه ‌شده برای درک بهتر وضعیت جامعه‌ ایران، با اتخاذ رویکرد انتقادی و با لحاظ کردن نظر پورتس، وضعیت سرمایه اجتماعی در نظام سیاسی و اجتماعی ایران بررسی می‌شود. وضعیت موجود نشان خواهد داد که ساختارها در یک رابطه‌ دو‌سویه با مردم تا چه اندازه باعث بهبود یا تخریب سرمایه اجتماعی شده‌اند. بدین منظور در بخش بعد برای بررسی مولفه‌های سرمایه اجتماعی در بین شهروندان شهر تهران میانگین نمره گویه‌های مربوط به هر یک از مولفه‌ها با نمره برش مقایسه می‌شود‌؛ روابط همبستگی دو جانبه مولفه‌ها بررسی و هم­چنین مولفه‌های سرمایه اجتماعی نسبت به یکدیگر رتبه‌‌بندی می‌شوند.

 

روش تحقیق

روش تحقیق حاضر از نظر هدف، توصیفی و از نظر استفاده، کاربردی و از حیث زمانی مقطعی و از لحاظ روش جمع‌آوری داده‌ها، پیمایشی است.

 

جامعه، حجم نمونه و روش نمونه­گیری

جامعه آماری تحقیق شامل کلیه افراد 20 سال و بالاتر شهر تهران در سال 1396 خورشیدی است.حجم نمونه تحقیق از طریق فرمول کوکران محاسبه و 604 نفر تعیین شد. روش نمونه‌گیری این تحقیق خوشه‌ای چند مرحله‌ای بر اساس محلات شهر تهران است که در بر حسب وضعیت اقتصادی در چهار خوشه طبقه‌بندی شده است.

 

روایی و پایایی

اطلاعات از طریق پرسشنامه گردآوری شد. مولفه‌های سرمایه اجتماعی با استفاده از 16 گویه در قالب طیف لیکرت مورد سنجش قرار گرفت. برای سنجش روایی از نظر اساتید دانشگاه و افراد متخصص و برای سنجش پایایی از روش آلفای کرونباخ استفاده شد. نتایج سنجش پایایی نشان داد که میزان این ضریب در مورد متغیر انسجام اجتماعی 611/0، مشارکت سیاسی 930/0، مشارکت دینی 940/0، اعتماد به نهادها 938/0، می‌باشد. مقدار آلفا نشان می‌دهد که گویه‌های طراحی‌شده از همسازی درونی، جهت سنجش متغیرها‌ برخوردارند.

 

 

 

تعاریف نظری و عملیاتی متغیرها

سرمایه اجتماعی

به نظر پاتنام سرمایه اجتماعی به خصوصیاتی از سازمان اجتماعی نظیر شبکه‌ها، هنجارها و اعتماد اشاره دارد که همکاری و هماهنگی برای منافع متقابل را تسهیل می‌کند(نوابخش، 1393: 49). کلمن سرمایه اجتماعی را ترکیبی از ساختارهای اجتماعی می‌داند که تسهیل‌ کننده‌ کنش‌های معینی از کنشگران در درون این ساختارهاست. سرمایه اجتماعی مانند دیگر اشکال سرمایه مولد است که بدون آن نیل به برخی از اهداف میسر نیست. به نظر او سرمایه اجتماعی منبعی برای کنش افراد است(ازکیا، 1386: 278). در این تحقیق سرمایه اجتماعی با در نظر داشتن مؤلفه‌های اعتماد، مشارکت و انسجام عملیاتی می‌شود و برای سنجش آن بر روابط بیرونی یا خارجی ‌در درون ساختارهای رسمی و سلسله مراتبی تأکید می‌شود.

 

اعتماد نهادی

شایع‌ترین اشکال سرمایه اجتماعی مانند اعتماد سرمایه‌هایی هستند که آلبرت هیرشمن آن‌ها را «منابع اخلاقی» می‌نامند، یعنی منابعی که ذخیره‌شان هنگام استفاده به جای کاهش، افزایش می‌یابد و در صورت عدم استفاده کاهش می‌یابند(پاتنام، 1392: 292). در تحقیق حاضر اعتماد نسبت به سازمان‌ها و نهادهای حکومتی مورد سنجش قرار گرفته است. گیدنز این گونه اعتماد را اعتماد انتزاعی می‌نامد که بر مبنای مکانیسم‌های از جا‌کننده به نظام‌های انتزاعی داریم(‌گیدنز، 1377: 99). اعتماد به نهادها به میزان مقبولیت و کارایی نهادها (رسمی و دولتی) و اعتمادی که مردم به این نهادها دارند دلالت دارد. به تعبیر دوگان، فقدان اعتماد به نهادها، در اغلب موارد، نتیجه بی‌اعتمادی به افرادی است که عهده‌دار امور آن نهادها هستند(موسوی، 1394: 95). در تحقیق حاضر برای سنجش متغیر اعتماد به نهادها گویه‌های زیر طراحی شده است.

- اعتماد به صدا و سیما، کمیته امداد امام خمینی (ره)، قوه قضاییه، مجلس شورای اسلامی، شورای نگهبان، دولت، حوزه‌های علمیه.

 

مشارکت اجتماعی

مشارکت اجتماعی را می‌توان فرایند سازمان ‌یافته‌ای دانست که از سوی افراد جامعه به صورت آگاهانه، داوطلبانه و جمعی با در نظر داشتن هدف‌های معین و مشخص به منظور سهیم‌ شدن در منابع قدرت انجام می‌گیرد(ازکیا، 1386: 293). در این تحقیق برای سنجش مشارکت و بررسی پویایی جامعه مدنی میزان تمایل افراد به مشارکت سیاسی و مشارکت دینی ملاک ارزیابی است. علت بررسی تمایل افراد به مشارکت و نه میزان مشارکت آن‌ها این است که در بسیاری از مواقع افراد برای حفظ جایگاه و موقعیت خود، در فعالیت‌هایی مانند انتخابات، زیارت عاشورا و ... شرکت می‌کنند ولی باور به انجام آن کار ندارند.

 

مشارکت سیاسی^[14]

در تعریف مایکل راش «مشارکت سیاسی، درگیر شدن فرد در سطوح مختلف فعالیت در نظام سیاسی از عدم درگیری تا داشتن مقام رسمی سیاسی است»(راش، 1377: 123).مشارکت سیاسی عبارت از مشارکت کردن در روابطی است که فرد را به جامعه سیاسی پیوند می‌دهد. به بیان دیگر، مشارکت سیاسی، مشارکت در فعالیت‌هایی است که شهروند را در حکومت کردن سهیم می‌کند برای سنجش این متغیر گویه‌های زیر طراحی شده است.

- تمایل به شرکت در انتخابات آتی (پیش‌رو) مجلس شورای اسلامی

- تمایل به شرکت در انتخابات آتی (پیش‌رو) خبرگان رهبری

- تمایل به شرکت در انتخابات آتی (پیش‌رو) ریاست جمهوری

 

مشارکت دینی^[15]

مشارکت دینی به عنوان یکی از انواع مهم مشارکت و یکی از ابعاد اجتماعی دین­داری به حساب می‌آید که عبارت است از حضور و مشارکت افراد در مراسم و مناسک دینی جمعی و سهیم شدن در برخی از هزینه‌های این مراسم و مناسک می‌باشد که به صورت داوطلبانه و آگاهانه در مکان‌هایی هم­چون هیأت‌های مذهبی، مساجد و منازل انجام می‌گیرد(غفاری، 1391: 91). برای سنجش مشارکت دینی در این تحقیق گویه‌های زیر با تأکید بر مناسک جمعی طراحی شده است.

- تمایل به شرکت در اعیاد مذهبی (نیمه شعبان و ...)

- تمایل به شرکت در مراسم عزاداری‌ مذهبی (مراسم ایام محرم و ...)

- تمایل به شرکت در مراسم دعا (زیارت عاشورا و ...)

 

انسجام اجتماعی

انسجام اجتماعی دلالت بر توافق جمعی میان اعضای یک جامعه دارد. به عبارتی «انسجام، در کل، ناظر بر میزان و الگوی رابطه متقابل بین کنشگران، گروه‌ها و خرده فرهنگ‌های تمایز یافته است»(ازکیا، 1386: 287). در این تحقیق برای سنجش انسجام اجتماعی گویه‌های زیر طراحی شده است.

- آینده روشنی در انتظار مردم ایران است

- رفتن به خارج از کشور را به ماندن در ایران ترجیح می‌دهم

- حاضر به انجام هر نوع فداکاری در راه دینم هستم.

 

یافته­ها

مجموع افراد پاسخگو در تحقیق حاضر، که از بین شهروندان شهر تهران انتخاب شده‌اند، برابر با 604 نفر است. بررسی جنسیت افراد نشان می‌دهد که 50.4 درصد افراد (304 نفر) مرد و 49.7 درصد افراد (300 نفر) زن هستند. بررسی سن افراد نشان می‌دهد که از تعداد 604 پاسخگو در مجموع 592 نفر سن خود را عنوان کرده‌اند که از میان آن‌ها 60.8 درصد افراد (367 نفر) در فاصله سنی (40-20) سال، 25.8 درصد افراد (156 نفر) در فاصله سنی (60-41) سال، 11.4 درصد افراد (69 نفر) از 61 سال به بالا قرار دارند و 2 درصد (12 نفر) به این سوال پاسخ نداده‌اند. بررسی میزان تحصیلات نشان می‌دهد که 3.3 درصد افراد (20 نفر) از پاسخگویان بی‌سواد، 14.2 درصد (86 نفر) ابتدایی و راهنمایی، 28.5 درصد افراد (172 نفر) دیپلم، 41.7 درصد افراد (252 نفر) فوق دیپلم و لیسانس و 9.8 درصد افراد (59 نفر) فوق لیسانس و دکتری می‌باشند و 2.5 درصد افراد (15نفر) به این سوال پاسخ نداده‌اند.

 

جدول شماره (2): آمار توصیفی مؤلفه‌های متغیر سرمایه اجتماعی

مؤلفه‌های متغیر سرمایه اجتماعی	کمینه	بیشینه	میانگین	انحراف استاندارد
انسجام اجتماعی	3	15	8.51	3.09
تمایل به مشارکت سیاسی	3	15	10.60	3.83
تمایل به مشارکت دینی	3	15	9.10	3.77
اعتماد به نهادها	7	35	26.20	8.35

 

 

 

 

 

نتایج جدول فوق نشان می‌دهد که میانگین متغیر انسجام اجتماعی برابر با 51/8 و انحراف استاندارد آن 09/3 است؛ میانگین مشارکت سیاسی برابر با 6/10 و انحراف استاندارد آن 83/3 است؛ میانگین مشارکت دینی 10/9 و انحراف استاندارد آن 77/3 است و میانگین متغیر اعتماد به نهادها برابر با 20/26  و انحراف استاندارد آن 35/8 است.

 

نتایج آزمون t تک نمونه‌ای

در این قسمت به منظور بررسی گویه‌های مربوط به متغیر انسجام اجتماعی، اعتماد به نهادها، مشارکت سیاسی و مشارکت دینی از آزمون t تک نمونه­ای (مقایسه میانگین مشاهده شده با مقدار میانی 3) استفاده شده است، که نتایج آن ارایه می‌شود.

متغیر انسجام اجتماعی

 

جدول شماره (3) : توزیع فراوانی و تحلیل t تک نمونه ای برای مقایسه گویه­های
مرتبط با متغیر انسجام اجتماعی در گروه نمونه با نمره برش (3)

 

انسجام اجتماعی
شماره	گویه‌ها	تعداد		مراتب						آماره‌ها
		کل	پاسخگو	کاملاً مخالفم	مخالفم	تاحدودی	موافقم	کاملا موافقم	نظری ندارم	میانگین	انحراف استاندارد	T	سطح معنی‌داری	تصمیم‌گیری
1	حاضر به انجام هر نوع فداکاری در راه دینم هستم	604	513	88	39	160	127	99	91	2.78	1.31	3.68	0.000	رد فرض صفر
		100	84.9	14.6	6.5	26.5	21	16.4	15.1
2	آینده روشنی در انتظار مردم ایران است	604	516	126	92	129	98	71	88	3.20	1.36	3.35	0.001	رد فرض صفر
		100	85.4	20.9	15.2	21.4	16.2	11.8	14.6
3	رفتن به خارج از کشور را به ماندن در ایران ترجیح می‌دهم	604	548	108	67	114	117	142	56	3.21	1.45	3.46	0.001	رد فرض صفر
		100	90.7	17.9	11.1	18.9	19.4	23.5	9.3

 

به نظر می‌رسد بین میانگین نمره گویه‌های طراحی شده برای سنجش انسجام اجتماعی و نمره برش تفاوت وجود دارد.

با مشاهده میانگین گویه‌ها می‌توان دریافت که میانگین گویه شماره 1 از نمره برش (3) کمتر و میانگین گویه‌های شماره 2 و 3 از نمره برش بیشتر است. بیشتر بودن نمره میانگین از نمره برش نشان دهنده‌ی پایین بودن انسجام اجتماعی در بین افراد است. با توجه به این که سطح معنی‌داری هر 3 گویه کوچک­تر از 05/0 است، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که اختلاف مقدار میانگین‌ها ناشی از تصادف نیست و تفاوت‌ها معنادار است.

متغیر مشارکت سیاسی

 

جدول شماره (4): توزیع فراوانی و تحلیل t  تک نمونه‌ای برای مقایسه گویه‌های
مرتبط با متغیر مشارکت سیاسی در گروه نمونه با نمره برش (3)

مشارکت سیاسی
شماره	گویه‌	تعداد		مراتب						آماره‌ها
		کل	پاسخگو	خیلی زیاد	زیاد	تا حدودی	کم	خیلی کم	نظری ندارم	میانگین	انحراف استاندارد	T	سطح معنی‌داری	تصمیم گیری
1	تمایل به شرکت در انتخابات آتی (پیش‌رو) مجلس شورای اسلامی	604	564	48	69	140	104	203	40	3.61	1.30	11.09	0.001	رد فرض صفر
		100	93.4	7.9	11.4	23.2	17.2	33.6	6.6
2	تمایل به شرکت در انتخابات آتی (پیش‌رو) مجلس خبرگان رهبری	604	560	47	72	102	138	201	44	3.66	1.30	12.10	0.000	رد فرض صفر
		100	92.7	7.8	11.9	16.9	22.8	33.3	7.3
3	تمایل به شرکت در انتخابات آتی (پیش‌رو) ریاست جمهوری	604	564	46	86	109	123	200	40	3.61	1.32	11.00	0.000	رد فرض صفر
		100	93.4	7.6	14.2	18	20.4	33.1	6.6

 

به نظر می‌رسد بین میانگین نمره گویه‌های طراحی شده برای سنجش مشارکت سیاسی و نمره برش تفاوت وجود دارد.

با مشاهده میانگین گویه‌ها می‌توان دریافت که میانگین گویه‌ها از نمره برش (3) بیشتر است. بیشتر بودن نمره میانگین از نمره برش نشان دهنده‌ی پایین بودن تمایل افراد به مشارکت در فعالیت‌های سیاسی است. با توجه به این که سطح معنی‌داری هر 3 گویه کوچک­تر از 05/0 است، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که اختلاف مقدار میانگین‌ها ناشی از تصادف نیست و تفاوت‌ها معنادار است.

متغیر مشارکت دینی

 

جدول شماره (5): توزیع فراوانی و تحلیلt  تک نمونه‌ای برای مقایسه گویه‌های
مرتبط با متغیر مشارکت دینی در گروه نمونه با نمره برش (3)

مشارکت دینی
شماره	گویه‌ها	تعداد		مراتب						آماره‌ها
		کل	پاسخگو	خیلی زیاد	زیاد	تا حدودی	کم	خیلی کم	نظری ندارم	میانگین	انحراف استاندارد	T	سطح معنی‌داری	تصمیم‌گیری
1	تمایل به شرکت در مراسم عزاداری مذهبی (مراسم ایام محرم و ...)	604	573	78	151	154	83	107	31	2.98	1.30	0.320	0.749	تأیید فرض صفر
		100	94.9	12.9	25	25.5	13.7	17.7	5.1
2	تمایل به شرکت در مراسم دعا (زیارت عاشورا و ...)	604	575	70	128	158	94	125	29	3.13	1.31	2.41	0.01	رد  فرض صفر
		100	95.2	11.6	21.2	26.2	15.6	20.7	4.8
3	تمایل به شرکت در اعیاد مذهبی (نیمه شعبان و ...)	604	575	75	134	172	87	107	29	3.02	1.28	0.55	0.581	تأییدفرض صفر
		100	95.2	12.4	22.2	28.5	14.4	17.7	4.6

 

به نظر می‌رسد بین میانگین نمره گویه‌های طراحی شده برای سنجش مشارکت دینی و نمره برش تفاوت وجود دارد.

با مشاهده میانگین گویه‌ها می‌توان دریافت که میانگین گویه‌ شماره 1 از نمره برش (3) کمتر و میانگین گویه‌های 2 و 3 از نمره برش بیشتر است. بیشتر بودن نمره میانگین از نمره برش نشان دهنده‌ی پایین بودن تمایل افراد به مشارکت در فعالیت‌های دینی است. با توجه به این که سطح معنی‌داری گویه‌های شماره 1 و 3 بزرگ­تر از 05/0 است، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت­که اختلاف مقدار میانگین‌ها، ناشی از تصادف است و تفاوت‌ها معنادار نیست. سطح معنی‌داری گویه شماره 2 کوچک­تر از 05/0 است، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که اختلاف بین میانگین‌ها، ناشی از تصادف نیست و تفاوت‌ها معنادار است. 

 

متغیر اعتماد به نهادها

 

جدول شماره (6):  توزیع فراوانی و تحلیلt  تک نمونه‌ای برای مقایسه گویه‌های
مرتبط با متغیر اعتماد  به نهادها در گروه نمونه با نمره برش (3)

اعتماد به نهادها
شماره	گویه‌ها	تعداد		مراتب						آماره ها
		کل	پاسخگو	خیلی زیاد	زیاد	تا حدودی	کم	خیلی کم	نظری ندارم	میانگین	انحراف استاندارد	T	سطح معناداری	تصمیم گیری
1	اعتماد به صدا و سیما	604	571	27	42	113	133	256	33	3.96	1.16	19.65	0.000	رد فرض صفر
		100	94.5	4.5	7	18.7	22	42	5.5
2	اعتماد به کمیته امداد امام خمینی(ره)	604	531	20	44	111	131	225	73	3.96	1.14	18.90	0.000	رد فرض صفر
		100	87.9	3.3	7.3	18.4	21.7	37.3	12.1
3	اعتماد به قوه قضاییه	604	542	13	39	105	145	240	62	4.03	1.06	22.51	0.000	رد فرض صفر
		100	89.7	2.2	6.5	17.4	24	39.7	10.3
4	اعتماد به مجلس شورای اسلامی	604	546	14	41	111	138	242	58	4.01	1.08	21.79	0.000	رد فرض صفر
		100	90.4	2.3	6.8	18.4	22.8	40.1	9.6
5	اعتماد به شورای نگهبان	604	540	16	49	114	122	239	64	3.96	1.13	19.70	0.000	رد فرض صفر
		100	89.4	2.2	6.5	17.4	24	39.7	10.6
6	اعتماد به دولت	604	553	20	49	203	128	253	51	3.98	1.15	20.12	0.000	رد فرض صفر
		100	91.6	3.3	8.1	17.1	21.2	41.9	8.4
7	اعتماد به حوزه‌های علمیه	604	537	17	51	119	98	252	67	3.96	1.16	19.15	0.000	رد فرض صفر
		100	88.9	2.8	8.4	19.7	16.2	41.7	11.1

 

به نظر می‌رسد بین میانگین نمره گویه‌های طراحی شده برای سنجش اعتماد اجتماعی و نمره برش تفاوت وجود دارد.

با مشاهده میانگین گویه‌ها می‌توان دریافت که میانگین گویه‌ها از نمره برش (3) بیشتر است. بیشتر بودن نمره میانگین از نمره برش نشان دهنده پایین بودن اعتماد مردم به نهادها و دستگاه‌های حاکمیتی است. با توجه به این که سطح معنی‌داری همه‌ گویه‌ها کوچک­تر از 05/0 است، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که اختلاف مقدار میانگین‌ها ناشی از تصادف نیست و تفاوت‌ها معنادار است.

 

ضرایب همبستگی پیرسون بین کلیه‌ی مؤلفه‌های متغیر سرمایه اجتماعی

 

جدول شماره (7): ضرایب همبستگی پیرسون بین مؤلفه‌های متغیر سرمایه اجتماعی

	انسجام اجتماعی	تمایل به مشارکت در فعالیت‌های سیاسی	تمایل به مشارکت در فعالیت‌های دینی	اعتماد به نهادها
انسجام اجتماعی	1	0.413 0.000	0.366 0.000	0.368 0.000
تمایل به مشارکت در فعالیت‌های سیاسی		1	0.610 0.000	0.633 0.000
تمایل به مشارکت در فعالیت‌های دینی			1	0.500 0.000
اعتماد به نهادها				1

 

به نظر می‌رسد که بین مولفه‌های سرمایه اجتماعی شامل انسجام اجتماعی، تمایل به مشارکت در فعالیت‌های سیاسی، تمایل به مشارکت در فعالیت‌های دینی و اعتماد به نهادها به صورت دو جانبه رابطه وجود دارد.

روابط دوجانبه مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی از لحاظ آماری کاملاً معنادار و قابل اعتناست. بالاترین همبستگی بین اعتماد به نهادها و تمایل به مشارکت سیاسی (633/0=r) است. به‌ طورکلی می‌توان گفت مؤلفه‌ها و عناصر چهارگانه سرمایه اجتماعی مقوّم یکدیگر هستند و تقویت یا تضعیف هر بعد، سبب تقویت یا تضعیف سایر مؤلفه‌ها می‌شود. با توجه به کدگذاری انجام شده نتایج نشان می‌دهد که مؤلفه‌ها در تحقیق حاضر در راستای تضعیف یکدیگر هستند.

 

 

 

رتبه‌بندی مؤلفه‌های متغیر سرمایه اجتماعی بر حسب میانگین صفر تا صد

 

جدول  شماره (8): رتبه‌بندی مؤلفه‌های متغیر سرمایه اجتماعی بر حسب میانگین صفر تا صد

مولفه‌های متغیر سرمایه اجتماعی	میانگین صفر تا صد	رتبه
اعتماد به نهادها	68	1
تمایل به مشارکت در فعالیت‌های  سیاسی	66	2
تمایل به مشارکت در فعالیت‌های دینی	50	3
انسجام اجتماعی	50	3

 

 

 

 

 

مولفه‌های سرمایه اجتماعی نسبت به یکدیگر در چه رتبه‌ای قرار دارند؟

مولفه اعتماد به نهادها با میانگین 68 در رتبه اول، تمایل به مشارکت در فعالیت‌های سیاسی با میانگین 66  در رتبه دوم و تمایل به مشارکت در فعالیت‌های دینی و انسجام اجتماعی با میانگین 50 به صورت مشترک در رتبه سوم قرار دارند. نزدیک شدن میانگین به عدد صفر نشان دهنده وضعیت مطلوب مؤلفه‌ها و نزدیک شدن میانگین به عدد 100 نشان دهنده وضعیت نامطلوب مولفه‌ها است. با توجه به نتایج وضعیت مولفه اعتماد به نهادها نسبت به سایر مؤلفه‌ها، نامطلوب‌تر است.

 

بحث و نتیجه‌گیری

جامعه به قواعد زیاد و دستگاه‌ها و رهبران زیادی نیاز دارد که به طور هماهنگ قواعد را کنترل و مردم را هدایت نمایند. کمترین ناهماهنگی در جامعه، کارکرد آن را به شدت کاهش می‌دهد. بنابراین مهم­ترین عامل موثر بر کارکرد مناسب یک نظام اجتماعی بزرگ، داشتن قواعد مناسب و رعایت آن قواعد از جانب همه است(رفیع‌پور، 1388: 15-14). به استناد مطالعات انجام شده در زمینه سرمایه اجتماعی با محوریت نظام سیاسی و توسعه سیاسی در ایران می‌توان عنوان کرد که در برهه‌ای از زمان یعنی "پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران سرمایه اجتماعی شدیداً بالا رفته (انقلاب‌های اجتماعی معمولاً در آغاز به علت حس همبستگی، مشارکت و اعتماد جمعی که ایجاد می‌کنند، سرمایه اجتماعی را بالا می‌برند) و تا سال‌های پایانی جنگ نیز در حد قابل قبولی بوده است اما پس از آن به ‌طور تدریجی کاهش پیدا کرده است و در سال‌های اخیر به سطح خیلی پایینی رسیده است"(رنانی، 1392: 40). یافته‌های تحقیق حاضر نیز همسو با موارد مشابه است. یافته‌ها نشان داد که اکثریت افراد پاسخگو آینده روشنی را در پیش‌رو نمی‌بینند؛ رفتن به خارج از کشور را به ماندن در ایران ترجیح می‌دهند. میزان ‌اعتماد به نهادهایی مانند قوه قضاییه، دولت، مجلس شورای اسلامی، صدا و سیما، شورای نگهبان، حوزه‌های علمیه و کمیته امداد امام خمینی (ره) مطلوب نیست، تمایل به مشارکت در فعالیت‌های سیاسی از قبیل انتخابات ریاست جمهوری، انتخابات مجلس خبرگان رهبری و انتخابات مجلس شورای اسلامی مطلوب نیست. وضعیت مشارکت در فعالیت‌های دینی قابل تأمل است. نتایج همبستگی نشان دهنده آن‌ است که مؤلفه‌ها در راستای تضعیف یکدیگر هستند. رتبه‌بندی مؤلفه‌ها نشان می‌دهد که وضعیت مؤلفه اعتماد به نهادها و سازمان‌های حاکمیتی نسبت به سایر مؤلفه‌ها نامطلوب‌تر است. در مجموع می‌توان این گونه عنوان کرد که سرمایه اجتماعی در بین شهروندان شهر تهران دچار فرسایش شده است. "معمولاً سرمایه اجتماعی (یعنی روابط اعتمادآمیز میان شهروندان و دولت و مشارکت‌پذیری افراد در بهبود حیات جمعی خود) هم از طریق نهادهای اصلی و پایدار (مثل خانواده و مذهب) و هم از طریق نهادهای نوین (مثل سازمان‌های دولتی، آموزشی و رسانه‌ای) تقویت می‌شود. جامعه‌ ایران در هر دو زمینه با مشکل روبرو است. در جامعه‌ در حال تغییر ایران شانه‌های خانواده‌ها در زیر بار سنگین مسئولیت به سامان رسانیدن بچه‌های خود فرسوده شده است و خانواده‌ها نمی‌توانند به درستی در تربیت مدنی فرزندان مشارکت کنند. نهادهای دینی هم در پرورش اخلاقی افراد (به عنوان زیربنایی‌ترین آموزه‌های دینی و الزامات اجتماعی) با انواع بحران‌های معرفتی، صنفی، هویتی و مدیریتی روبرو است. مقصد اصلی دستگاه‌های عمومی آموزش و پرورش و رسانه‌ای هم تربیت شهروند مدنی نیست بلکه ساختن انسان طراز اول نوین حافظ نظام است"(جلائی‌پور، 1389: 35).

با توجه به این که ماهیت تحقیق حاضر سنجش مولفه‌های سرمایه اجتماعی با در نظر داشتن ساختار و عملکرد نظام سیاسی و اجتماعی ایران است و در بخش پیمایش به عوامل و دلایل کاهش سرمایه اجتماعی پرداخته نشده است به همین جهت برای درک بهتر وضعیت نظام سیاسی و اجتماعی ایران در ادامه پس از بیان فرآیند دموکراتیزاسیون به موانع و تنگناهای تحقق توسعه‌ سیاسی در ایران پرداخته می‌شود؛ بررسی موانع تا حدودی نشان می‌دهد که نظام سیاسی ایران در فرآیند دموکراتیزاسیون در چه شرایطی قرار دارد.

از نظر تاریخی، دولت‌ها به لحاظ ظرفیت سیاسی‌شان در پذیرش یا طرد فرآیند دموکراتیزاسیون به دولت قدرت­مند و ضعیف تقسیم می‌شوند. به ‌طوری که دولت‌های قدرت­مند غیر دموکراتیک که چندان نیازی به تصمیم‌گیری‌های بنیادی برای توزیع مجدد منابع قدرت ندارند، دولت‌هایی هستند که دستگاه‌های سلطه و استیلای منسجم، مشروعیت ایدئولوژی نسبتاً فراگیر، توانایی نسبی در اجرای کارکردهای عمومی و همبستگی درون نخبگان حاکم دارند و با شهروندان فعال و نیرومند و وضعیت بسیج عمومی مواجه نیستند. هم­چنین، نظام‌های غیر دموکراتیک ضعیف‌تر، دولت‌هایی هستند که از توانایی استیلا، مشروعیت، کارآمدی و همبستگی درونی کمتری برخوردارند و در مقابلِ شهروندان نیرومندتری قرار دارند. بدین‌سان با ترکیب عوامل موثر بر ظرفیت سیاسی دولت در نظام‌های غیر دموکراتیک، چهار ساختار عمده‌ گذار به‌دست می‌آید که از آن میان، در سه ساختار زمینه‌ گذار به دموکراسی فراهم شده و فقط در یک ساختار امکان و زمینه هیچ گذاری به دموکراسی ایجاد نشده است. در سه شکل رایج گذارهای دموکراتیک در اواخر قرن بیستم، یعنی گذار از بالا، گذار سازش‌آمیز و گذار از طریق واگذاری قدرت، تجارب موفقیت‌آمیزی در مسیر دموکراتیزاسیون به ‌دست آمده است(رحمت‌اللهی، 1395: 454). با توجه به مطلب مذکور برخی از موانع، تنگناها و تهدیدهایی که تحقق توسعه به ویژه توسعه سیاسی و اجتماعی و گذار به دموکراسی را در ایران امروز مختل کرده است؛ عنوان می‌شود: "فرهنگ سیاسی ناساز با توسعه سیاسی در میان مردم و نخبگان سیاسی، شکاف‌های پرشمار (ولی غیر فعال) اجتماعی مانند زبان، قومیت، جغرافیا که همیشه مستعد ایجاد بحران‌های وجودی در جامعه‌اند. بحران‌های وجودی آماده‌اند تا در شرایطی خاص به بحران‌های ظهوری منجر شوند. اعتماد سیاسی پایین، عملکرد نامناسب مسئولان و رقابت‌های مخرب میان گروه‌های سیاسی حاکم، نارضایتی عمومی مردم از جایگاه کشور در سطح بین‌المللی که در شاخص مهاجرت به خوبی نمایان است. وجود واکنش‌های ضد اصلاحی در کشور مانند: مخالفت با گسترش مشارکت‌های خارج از چهارچوب‌های ایدئولوژیک، حمایت از خصلت توده‌وار جامعه به‌ منظور حفظ همیشگی شرایط بسیج سیاسی، تمرکز بر رسانه‌های رسمی و ایدئولوژیک برای جامعه‌پذیری سیاسی و عدم پراکندگی و تکثر، برداشت ایدئولوژیک از کارویژه‌های دولت، حمایت از انسداد فرهنگی و سیاسی به‌جای تمایلات دموکراسی‌خواهی"(رضایی، 1394: 290).

بدون شک پیامد وضعیت نامطلوب سرمایه اجتماعی به صورت کاهش آستانه تحمل شهروندان، ایجاد حس نابرابری در جامعه، نارضایتی عمومی، عدم بازتولید نظام ارزشی و ایجاد ناهنجاری‌های اجتماعی، بروز می‌کند و به اخلاق فردی و اجتماعی و به نظام سیاسی و اجتماعی آسیب می‌رساند. با توجه به بررسی وضعیت سرمایه اجتماعی در بین شهروندان شهر تهران؛ بیان کلی عوامل تأثیر گذار بر کاهش سرمایه اجتماعی، اشاره به پیامدهای کاهش سرمایه اجتماعی و ضرورت گذار از وضع موجود به وضع مطلوب این‌گونه می‌توان عنوان­ کرد که با بالا رفتن آگاهی مردم، حل کردن تعارضات، احترام به نظر نخبگان و بهبود عملکرد حکومت می‌توان به آینده و بهبود امور کشور امیدوار بود.

 

منابع

ازکیا، مصطفی؛ و غفاری، غلامرضا. (1386). توسعه روستایی با تأکید بر جامعه‌ روستایی ایران. تهران: نشر نی.

احمدی، بهشت. (1396). حکمرانی خوب در ورزش: نقش سرمایه اجتماعی و ICT در ارتقاء آن. رساله دکترای تخصصی، دانشکده تربیت بدنی، دانشگاه رازی کرمانشاه.

بشیریه، حسین. (1387). موانع توسعه سیاسی در ایران. تهران: انتشارات گام نو.

بوستانی، داریوش. (1383). سرمایه اجتماعی و توسعه سیاسی در ایران/ سیاست‌های توسعه اجتماعی. جلد سوم، تهران.

پاتنام، روبرت. (1392). دموکراسی و سنت‌های مدنی. ترجمه: محمدتقی، دلفروز. تهران: جامعه‌شناسان.

پیران، پرویز. (1392). مبانی مفهومی و نظری سرمایه اجتماعی. تهران: نشر علم.

جلائی‌پور، حمید رضا. (1389). ایران: جامعه‌ کژمدرن. فصلنامه مجله جامعه‌شناسی ایران. دوره‌ یازدهم، شماره 1.

راش، مایکل. (1377). جامعه و سیاست. ترجمه: منوچهر، صبوری کاشانی. تهران: سمت.

رضایی، محمد. (1394). شکاف‌های جامعه ایرانی. تهران: آگاه.

رفیع‌پور، فرامرز. (1388). سرطان اجتماعی فساد، تهران: شرکت سهامی انتشار.

رحمت‌اللهی، حسین؛ آقامحمد آقایی، احسان؛ و بالوی، مهدی. (1395). کاهش سرمایه اجتماعی؛ دولت و مشارکت مردم، فصلنامه مدیریت سرمایه اجتماعی. دوره 3، شماره 3.

رنانی، محسن. (1392). چرخه‌های افول اخلاق و اقتصاد: سرمایه اجتماعی و توسعه در ایران. تهران: طرح نو.

سردارنیا، خلیل­الله. (1388). اثر سرمایه اجتماعی بر حکمرانی خوب. مجله سیاسی– اقتصادی. شماره 260-259.

سیف‌‌اللهی، سیف‌اله. (1386). جامعه‌شناسی مسائل اجتماعی ایران مجموعه مقاله‌ها و نظریه‌ها.تهران: مؤسسه جامعه پژوهان سینا.

سیف‌اللهی، سیف‌اله. (1395). اقتصاد سیاسی ایران مجموعه مقاله‌ها و نظرها.تهران: پژوهشکده جامعه‌ پژوهی و برنامه‌ریزی المیزان.

شکربیگی، عالیه. (1390). مدرن­گرایی و سرمایه اجتماعی خانواده: (درآمدی بر جامعه‌شناسی خانواده در ایران). تهران: جامعه‌شناسان.

غفاری، غلامرضا. (1390). سرمایه اجتماعی و امنیت انتظامی. تهران: انتشارات جامعه‌شناسان.

غفاری، غلامرضا؛ و نیک­بین صداقتی، فاطمه. (1391). مشارکت فرهنگی زنان و رفاه خانواده در بین زنان خانه‌دار منطقه 9 شهر تهران، فصلنامه علمی– ترویجی جامعه، فرهنگ و رسانه. سال اول، شماره 2 (بهار). صص 94-83.

قاسمی، وحید. (1392). سنجش سرمایه اجتماعی و سطح­بندی آن در طبقات مختلف مناطق 14گانه شهر اصفهان در سال 91-1390، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران. سال پنجم، شماره 3.

کمالی، مسعود. (1381). جامعه مدنی، دولت و نوسازی در ایران معاصر.ترجمه: کمال، پولادی. تهران: انتشارات باز.

کوثری، مسعود. (1387). انقلاب اسلامی، جامعه و دولت (مقالاتی در جامعه‌شناسی سیاسی ایران). تهران: انتشارات کویر.

گل­محمدی، احمد. (1392). چیستی، تحول و چشم‌انداز دولت.تهران: نشر نی.

گیدنز، آنتونی. (1377). پیامدهای مدرنیته. ترجمه: محسن، ثلاثی. تهران: نشر مرکز.

موسوی، میرطاهر؛ و شیانی، ملیحه. (1394). سرمایه اجتماعی و سلامت اجتماعی مفاهیم و رویکردها. تهران: آگاه.

نوابخش، مهرداد؛ و فائقی، سحر. (1393). درآمدی بر سرمایه اجتماعی با رویکرد جامعه‌شناسی شهری. تهران: فرهنگ و تمدن.

---

1. دانشجوی دکترای تخصصی رشته جامعه‌شناسی، گرایش اقتصادی و توسعه، واحد علوم و تحقیقات تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2. دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، ایران (نویسنده مسئول).

3. استاد گروه جامعه‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، ایران.

 

 

 

 

^1. Schults

[5]^. Becker

[6] ^. Social capital

[7] ^. Social trust

[8]^. Social cohesion

[9]^. Social participation

[10]^. Eisenstadt

[11]^. Durkheim

^[12]. Toennies

[13] ^. Alejandro portes

1. Political participation

^2. Religious participation

مراجع

منابع

ازکیا، مصطفی؛ و غفاری، غلامرضا. (1386). توسعه روستایی با تأکید بر جامعه‌ روستایی ایران. تهران: نشر نی.

احمدی، بهشت. (1396). حکمرانی خوب در ورزش: نقش سرمایه اجتماعی و ICT در ارتقاء آن. رساله دکترای تخصصی، دانشکده تربیت بدنی، دانشگاه رازی کرمانشاه.

بشیریه، حسین. (1387). موانع توسعه سیاسی در ایران. تهران: انتشارات گام نو.

بوستانی، داریوش. (1383). سرمایه اجتماعی و توسعه سیاسی در ایران/ سیاست‌های توسعه اجتماعی. جلد سوم، تهران.

پاتنام، روبرت. (1392). دموکراسی و سنت‌های مدنی. ترجمه: محمدتقی، دلفروز. تهران: جامعه‌شناسان.

پیران، پرویز. (1392). مبانی مفهومی و نظری سرمایه اجتماعی. تهران: نشر علم.

جلائی‌پور، حمید رضا. (1389). ایران: جامعه‌ کژمدرن. فصلنامه مجله جامعه‌شناسی ایران. دوره‌ یازدهم، شماره 1.

راش، مایکل. (1377). جامعه و سیاست. ترجمه: منوچهر، صبوری کاشانی. تهران: سمت.

رضایی، محمد. (1394). شکاف‌های جامعه ایرانی. تهران: آگاه.

رفیع‌پور، فرامرز. (1388). سرطان اجتماعی فساد، تهران: شرکت سهامی انتشار.

رحمت‌اللهی، حسین؛ آقامحمد آقایی، احسان؛ و بالوی، مهدی. (1395). کاهش سرمایه اجتماعی؛ دولت و مشارکت مردم، فصلنامه مدیریت سرمایه اجتماعی. دوره 3، شماره 3.

رنانی، محسن. (1392). چرخه‌های افول اخلاق و اقتصاد: سرمایه اجتماعی و توسعه در ایران. تهران: طرح نو.

سردارنیا، خلیل­الله. (1388). اثر سرمایه اجتماعی بر حکمرانی خوب. مجله سیاسی– اقتصادی. شماره 260-259.

سیف‌‌اللهی، سیف‌اله. (1386). جامعه‌شناسی مسائل اجتماعی ایران مجموعه مقاله‌ها و نظریه‌ها.تهران: مؤسسه جامعه پژوهان سینا.

سیف‌اللهی، سیف‌اله. (1395). اقتصاد سیاسی ایران مجموعه مقاله‌ها و نظرها.تهران: پژوهشکده جامعه‌ پژوهی و برنامه‌ریزی المیزان.

شکربیگی، عالیه. (1390). مدرن­گرایی و سرمایه اجتماعی خانواده: (درآمدی بر جامعه‌شناسی خانواده در ایران). تهران: جامعه‌شناسان.

غفاری، غلامرضا. (1390). سرمایه اجتماعی و امنیت انتظامی. تهران: انتشارات جامعه‌شناسان.

غفاری، غلامرضا؛ و نیک­بین صداقتی، فاطمه. (1391). مشارکت فرهنگی زنان و رفاه خانواده در بین زنان خانه‌دار منطقه 9 شهر تهران، فصلنامه علمی– ترویجی جامعه، فرهنگ و رسانه. سال اول، شماره 2 (بهار). صص 94-83.

قاسمی، وحید. (1392). سنجش سرمایه اجتماعی و سطح­بندی آن در طبقات مختلف مناطق 14گانه شهر اصفهان در سال 91-1390، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران. سال پنجم، شماره 3.

کمالی، مسعود. (1381). جامعه مدنی، دولت و نوسازی در ایران معاصر.ترجمه: کمال، پولادی. تهران: انتشارات باز.

کوثری، مسعود. (1387). انقلاب اسلامی، جامعه و دولت (مقالاتی در جامعه‌شناسی سیاسی ایران). تهران: انتشارات کویر.

گل­محمدی، احمد. (1392). چیستی، تحول و چشم‌انداز دولت.تهران: نشر نی.

گیدنز، آنتونی. (1377). پیامدهای مدرنیته. ترجمه: محسن، ثلاثی. تهران: نشر مرکز.

موسوی، میرطاهر؛ و شیانی، ملیحه. (1394). سرمایه اجتماعی و سلامت اجتماعی مفاهیم و رویکردها. تهران: آگاه.

نوابخش، مهرداد؛ و فائقی، سحر. (1393). درآمدی بر سرمایه اجتماعی با رویکرد جامعه‌شناسی شهری. تهران: فرهنگ و تمدن.