معناشناسی تاریخی و فرهنگی سَبیل در قرآن کریم

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 5، دوره 25، شماره 65، شهریور 1398، صفحه 71-96   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

احمد پاکتچی¹؛ محمد حسن شیرزاد^{* 2}؛ محمد حسین شیرزاد³

¹دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.

²دانش آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران.

³دانش آموختۀ دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران.

چکیده

سَبیل پُرکاربرد‌‌ترین واژۀ متعلّق به حوزۀ معنایی راه در عصر نزول است و به دلیل کاربرد در سیاق‏های متنوع گاه از نگاه عالمان مسلمان بر 14 معنای مختلف حمل شده است. مروری بر منابع لغوی و تفسیری گویای آن است که عالمان مسلمان اطلاع چندانی از فرایند ساخت و مؤلفه‏های معنایی سبیل و ویژگی‏های این نوع از راه در بافت نزول نداشته‏اند. در مطالعۀ حاضر با هدف جبران این خلأ مطالعاتی می‏کوشیم با بهره‏گیری از روش‏های معناشناسی تاریخی و معناشناسی فرهنگی، معنای سبیل را آن‌گونه که در عصر نزول درک می‏شده است، تبیین کنیم. بدین منظور، با بررسی سابقۀ تاریخی مادۀ س‏ب‏ل برای نخستین بار بروز اشتراک لفظی در این ماده را خاطرنشان خواهیم کرد و نشان خواهیم داد که این ماده یک بار بر اثر الحاق پیش‏ساز «س» به بُن ثنایی «ب‏ل»، و بار دیگر با افزوده شدن پس‏ساز «ل» به بُن ثنایی «س‏ب» ساخته شده که دومی در ساخت واژۀ سبیل ایفای نقش کرده است. همچنین، خواهیم کوشید نشان دهیم سبیل در عصر نزول بر راه‏هایی اطلاق می‏شده است که از تعیّن خارجی، وضوح و شفّافیت برخوردار نبودند و جز با یاری جستن از راه‏بَلَدان، پیمایش آن‌ها ممکن نبود.

کلیدواژه‌ها

راه؛ مفردات قرآن؛ معناشناسی تاریخی؛ معناشناسی فرهنگی؛ ریشه‏شناسی؛ هم‌نامی

مراجع