تفسیر آیات قرآن بر اساس قاعده اصولی اراده معنای خاص از واژه عام

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 3، دوره 10، شماره 38، شهریور 1398، صفحه 31-49   

نویسندگان

طاهره محسنی¹؛ خدیجه احمدی بیغش²

¹دکترای تفسیر تطبیقی، استادیار دانشگاه امام صادق علیه السلام- پردیس خواهران

²دانشجوی دکتری مجتمع علوم اسلامی کوثر

چکیده

آشنایی با برخی علوم برای تفسیر قرآن کریم امری ضروری است. این علوم توان فکری مفسر را در تبیین آیات قرآن افزایش داده و قواعد و ضوابط تفسیر قرآن کریم را بیان می‌دارد. یکی از این علوم، دانش اصول فقه است که به دلیل برخورداری از روش استدلال، اندیشه را پرورش داده و بر نیروی تعقل می‌افزاید. بسیاری از قواعد اصول فقه، موجب دستیابی به مراد خدای متعال از الفاظ و جمله‌های قرآنی شده، و مفسر را با شیوه دقیق و صحیح تفسیر قرآن آشنا می‌سازد. این پژوهش با روش توصیف و تحلیل متن و به شیوه کتابخانه‌ای، در صدد واکاوی و تبین قاعده اصولی «تخصیص عام به وسیله خاص»، در تفسیر واژگان قرآن است. بر معنای عام دلالت دارند که با قرینه روشن می‌شود، مراد از واژه، معنای خاص بوده است. یعنی خارج کردن بعضی از افراد از شمول حکم عام، بعد از آنکه لفظ به خودی خود، شامل همه افراد گشته است. از جمله راه‌های کشف اراده معنای خاص از واژه عام در تفسیر قرآن می‌توان استناد به آیات، روایات، بازگشت ضمیر به برخی از افراد عام، افراد متعدد پس از استثناء و عدم جواز حمل بر عام پیش از فحص از مخصص را برشمرد.

کلیدواژه‌ها

خاص؛ عام؛ تخصیص؛ تفسیر؛ اصول فقه؛ منطوق؛ مفهوم

مراجع

کتابنامه

قرآن کریم. ترجمه محمدکاظم معزی.

کتب فارسی

بابایی، علی اکبر و دیگران. 1379ش، روش شناسی تفسیر قرآن، چاپ اول، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.

دهخدا، علی اکبر. بی تا، لغتنامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

فاضل لنکرانی، محمد.1380ش، سیری کامل در اصول فقه، چاپ اول، قم: انتشارات فیضیه.

کتب عربی

ابن زین الدین، حسن. بی تا، معالم الدین وملاذ المجتهدین، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.

ابن عاشور، محمد بن طاهر.1420ق، التحریر والتنویر، الطبعة الاولی، قم: مؤسسه التاریخ.

ابن ماجه، محمد بن یزید. بی تا، سنن ابن ماجه، بیروت: دار الفکرللطباعة والنشر والتوزیع.

ابن منظور، محمد بن مکرم. 1405ق، لسان العرب، بی جا: نشر ادب الحوزه.

اصفهانی، محمدحسین. 1404ق، الفصول الغرویة، بیروت: دار احیاء العلوم الاسلامیه.

آخوند خراسانی، محمد کاظم. 1412ق، کفایة الاصول، الطبعة الثانیة، بیروت: مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث.

بروجردی، سید حسین. 1412ق، الحاشیة علی الکفایة، قم: انتشارات انصاریان.

بروجردی، محمدتقی. 1405ق، نهایة الأفکار(تقریرات درس مرحوم آقا ضیاء عراقی)، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.

جوهری، اسماعیل بن حماد. 1407ق، الصحاح تاج اللغة وصحاح العربیة، الطبعة الرابعة، بیروت: دار العلم للملایین.

حائری، عبدالکریم. 1408ق، درر الفوائد، الطبعة الخامسة، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.

حر عاملی، محمد بن الحسن. 1403ق، معارج الأصول، الطبعة الاولی، بی جا: مؤسسة آل البیت(ع) للطباعة والنشر.

حر عاملی، محمد بن الحسن. 1404ق، مبادی الوصول الی علم الأصول، الطبعة الثانیة، تهران: المطبعة العلمیة.

حر عاملی، محمد بن الحسن. 1414ق، وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، الطبعة الثانیة، قم: مؤسسه آل البیت(ع) لإحیاء التراث.

خمینی، سید روح الله. 1414ق، مناهج الوصول إلی علم الأصول، الطبعة الاولی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

دارمی، عبدالله بن الرحمن. 1349ق، سنن الدارمی، دمشق: مطبعة الاعتدال.

راغب اصفهانی، حسین. 1404ق، المفردات فی غریب القرآن، الطبعة الثانیة، بی جا: دفـتر نشـرکتاب.

زبیدی، سید محمدمرتضی. 1414ق، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع.

سبحانی، جعفر. 1405ق، تهذیب الأصول(تقریرات درس حضرت امام خمینی(ره))، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.

شوکانی، محمد بن علی. 1414ق، فتح القدیر، الطبعة الاولی، دمشق: دار ابن کثیر.

شهید ثانی، زین الدین بن علی. 1416ق، تمهید القواعد الاصولیةوالعربیة لتفریع قواعد الاحکام الشرعیة، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

علم الهدی، سـید مرتـضی. 1348ش، الذریـعة الی اصـول الشـریعة، تهران: انتـشارات دانشگاه تهران.

فراهیدی، خلیل بن احمد. 1409ق، کتاب العین، الطبعة الثانیة، بی جا: مؤسسة دار الهجره.

فیّاض، محمد اسحاق. 1410ق، محاضرات فی اصول الفقه(تقریرات درس مرحوم خوئی)، الطبعة الثالثة، قم: دار الهادی للمطبوعات.

قاضی نعمان مغربی، بن محمد تمیمی. 1383ق، دعائم الاسلام، قاهره: دار المعارف.

قطب راوندی، سعید بن هبة الله. 1405ق، فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.

قمی، میرزا ابوالقاسم. 1378ش، قوانین الاصول، قم: المکتبة العلمیة الاسلامیة.

کاظمی، جواد بن سعید. 1365ش، مسالک الأفهام الی آیات الاحکام، الطبعة الثانیة، تهران: کتاب فروشی مرتضوی.

کاظمی، محمد علی. 1409ق، فوائد الاصول(تقریرات درس مرحوم حسین نائینی)، الطبعة الاولی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.

کلینی، محمد بن یعقوب. ۱۴۲۹ق، اصول کافی، چاپ اول، قم: دار الحدیث.

لجنة تألیف القواعد الفقهیة والأصولیة التابعة لمجمع فقه اهل البیت(ع). 1423ق، قواعد اصول الفقه علی مذهب الامامیة، الطبعة الاولی، قم: مرکز الطباعة والنشر للمجمع العالمی لأهل البیت(ع).

مجاهد، سید محمد. بی تا، مفاتیح الأصول، قم: مؤسسة آل البیت(ع).

مظفر، محمدرضا. 1415ق، اصول الفقه، الطبعة الثانیة، قم: مرکز نشر مکتب الاعلام الاسلامی.