معناشناسی تاریخی واژگان قرآنی: تحلیلی بر انواع دگردیسی و تأثیر آن بر فرآیند تفسیر

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 8، دوره 10، شماره 38، شهریور 1398، صفحه 159-188   

نویسندگان

احمد اسدی¹؛ محمدجواد اسکندرلو²؛ علیرضا کاوند³

¹دانشجوی دکتری تفسیر تطبیقی دانشکده تفسیر و معارف قرآن کریم، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، قم، و مدرس دانشکده مطالعات تطبیقی قرآن کریم شیراز

²عضو هیأت علمی و دانشیار جامعة المصطفی العالمیة، قم

³استادیار و عضو هیأت علمی دانشکده تفسیر دانشگاه علوم و معارف قرآن، قم

چکیده

قرآن‌کریم به‌ عنوان تنها متن وحیانی بدون تغییر، حقیقت را در قالب واقعیت با هدف فهم، به ‌اجمال بیان داشته است و عقل انسان به ‌عنوان مهم‌ترین حجت فهم، درگیر کاوش در کشف لایه‌های معنایی آن شده است. واقعیت قرآن در قالب زبان بشری تحقق یافته است و خالق آن بر اساس حکمت مطلق خود، از تمام فضای زبانِ انتخاب شده بشری در جهت انتقال مفاهیم استفاده نموده است. لذا مهم‌ترین مبنای فهم دقیق، بررسی و درک دقیق لفظ است. در دوران معاصر تحقیقات وسیعی با رویکردهای نشانه‌شناسانه در دو حوزه معناشناسی و کاربردشناسی انجام شده است. یکی از زیرمجموعه‌های معناشناسی، معناشناسی تاریخی واژگان است. بررسی تغییرات معنایی واژگان در گذر زمان با توجه به ویژگی‌های زبان بشری از مفاهیمی است که مفاهیم واژگان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. دگرگونی‌های فرهنگی در بستر زمان و ایجاد انقلاب‌ها، تغییر مفاهیم در بستر تاریخ، باعث دگردیسی معناشناختی واژگان می‌شود.

کلیدواژه‌ها

معناشناسی؛ دگردیسی؛ دگرگونی واژگان؛ اثم

مراجع

کتابنامه

قرآن کریم. ترجمه ناصر مکارم شیرازی.

ابن ابی‌شیبه کوفی، عبدالله بن محمد. 1409ق، المصنف، تحقیق سعید مـحمد‌ اللحـام‌، بیروت: دار‌ الفکر.

ابن‌ ادریس حلّی، محمد بن مـنصور.1410ق، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، چاپ دوم‌، قم‌: دفتر‌ انتشارات اسلامی.

ابن‌ الاثیر، علی بن محمد. 1364ش، النهایة فی غریب الحدیث، تحقیق طاهر أحمد الزاوی، محمود محمد الطـناحی، قم: مـؤسسة إسماعیلیان للطباعة والنشر والتوزیع.

ابن‌ الأثیر، علی بن محمد. 1409ق، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت: دار‌ الفکر.‌

ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی. 1422ق‌، زاد المسیر فی علم التفسیر، تحقیق عـبدالرزاق المـهدی، بـیروت: دار الکتاب‌ العربی.،

ابن‌ حبان، محمد. 1393ق، کتاب الثقات، حیدرآباد: مجلس دائرة المعارف العثمانیة.

ابن حبیب، محمد. بی‌تا، کـتاب المحبر، تحقیق ایلزة لیختن اشتیتر، بیروت: دار الآفاق الجدیدة.

ابن سـعد، محمد بن سعد. 1410ق، الطبقات الکبری، تحقیق‌ محمد‌ عبدالقادر عطاء، بیروت: دار الکتب العلمیة.

ابن عابدین، محمد امین. 1415ق، حاشیة رد المحتار علی‌ الدر‌ المختار، بیروت: دار الفکر.

ابن عاشور، محمد بن‌ طاهر.،1420ق، التحریر والتنویر، بیروت: مـؤسسة‌ التـاریخ.‌

ابن عبدالبر، وسف بن عبدالله. 1412ق، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق علی محمد‌ البجاوی‌، بیروت: دار الجیل.

ابن عطیه اندلسی، عبدالحق‌ بن‌ غالب‌. 1422ق، المحرر الوجیز فی تفسیر‌ الکتاب العزیز، تحقیق عـبدالسلام عـبدالشافی محمد، بیروت: دار الکتب العلمیة.

ابن فارس زکریا، ابو الحسین احمد بن فارس. 1404ق، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عـبد السلام محمد هارون، قم: مکتبة الاعلام الاسلامی.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر. 1419ق، تفسیر القرآن العظیم‏، تحقیق محمد حسین شمس الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة.

ابن منظور، محمد بن مکرم. 1414ق، لسان العرب، بیروت: دار صادر.

ابن هشام، عبد الملک بن هشام. بی‌تا، السیرةالنبویة، تصحیح ابیاری ابراهیم، سقا مصطفی، شبلی عبدالحفیظ، بیروت: دار المعرفة.

ابـو حـاتم، سهل بن محمد بن عثمان بن یزید الجشمی السجستانی. بی‌تا، قاموس الأضداد، بیروت: دار الکتب‌.

أبو هلال العـسکری. 1412ق، الفـروق اللغـویة، تحقیق مؤسسة النشر الإسلامی، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المـشرفة، تنظیم الشیخ بیت الله بیات/ معجم الفروق اللغویة الحاوی‌ لکتاب‌ أبی هلال العسکری و جزء من کـتاب السـید نور الدین الجزائری.

باهنر، محمد جواد. 1371ش، فرهنگ انقلاب اسلامی، بی­جا: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

البرزی، پرویز. 1386ش، مبانیزبان شناسیمتن، تهران: امیرکبیر.

بـرونو، فرانک. بی‌تا، فرهنگ‌ اصطلاحات‌ روان‌شناسی، تهران: بی‌نا.

بغوی، حسین بن مـسعود.1420ق، مـعالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق عبدالرزاق المهدی، بیروت: دار احیاء التراث‌ العربی.‌

بـلاذری، احمد بن‌ یحیی. 1959م، انـساب الاشـراف، تـحقیق محمد حمیدالله، مصر: دار المعارف.

پاکتچی، احمد. 1391ش، مجموعهگفتارهاییازتاریختفسیرقرآنکریم، تنظیم و ویرایش محمد جانی پور، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق.

پاکتچی، احمد. 1391ش، نقد متن، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).

ثعلبی نیشابوری، احمد بن ابراهیم. 1422ق، الکشف والبـیان عـن تفسیر القرآن، تحقیق‌ ابومحمد‌ بن عاشور، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

جصاص، احمد بـن عـلی. 1415ق، احـکام القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة.

جـوهری، أحمد عبد‌ الغفور العطار. 1407ق، الصحاح، بیروت: دار العلم للملایین.

حیدری، سید علی نقی. 1412ق، اصول الاستنباط فی اصول الفقه وتاریخه باسلوب جدید، قم: شورای مدیریت حوزه علمیه.

خلیل الفراهیدی.1410ق، کتاب العین، الدکتور مـهدی المـخزومی، الدکتور إبـراهیم السـامرائی، بی‌جا: بی‌نا.

خمینی، روح الله موسوی. 1371ش، صحیفه نور، بی‌جا: وزارت ارشاد اسلامی.

دهخدا‌، علی اکبر. 1373ش، فرهنگ دهخدا، تـهران: دانشگاه تهران.‌

راغب اصفهانی، ابو القاسم ‌‌حـسین‌ بـن محمد بن فضل. 1374ش، المفردات، ترجمه و تحقیق دکتر سید غلامرضا خسروی حسینی، چاپ دوم، تهران: انـتشارات‌ مرتضوی‌.

رجبی، محمود. 1383ش، روش تفسیر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

رضایی اصفهانی، محمد علی. 1392ش، منطق تفسیر قرآن(1)، قم: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی.

رضایی اصفهانی، محمد علی. 1393ش، منطق تفسیر قرآن(4)، قم: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی.

زمخشری، محمود‌ بن‌ عمر. 1407ق، الکشاف عن حقائق غـوامض التـنزیل، تصحیح محمد عبدالسلام شاهین، چاپ سوم، بیروت: دار الکتاب العربی.‌

سروش، عبدالکریم. 1373ش، قبض و بسط تئوریک شریعت، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.

سعیدی روشن، محمد باقر. 1389ش، زبان قرآن و مسائل آن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و انتشارات سمت.

سمرقندی، نصر‌ بن‌ محمد. 1416ق، بحر العلوم، تحقیق محب‌الدین ابوسعید عمر بـن غـرامه العـمروی، بیروت: دار الفکر.

سیاح، احمد. بی‌تا، فرهنگ بزرگ جامع نوین عربی- فارسی، بی‌جا: بی‌نا.

سیوطی، جلال‌الدین. 1404ق، الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم: کتابخانة آیة ‌الله مرعشی نجفی.

شاکر، محمد کاظم. 1382ش، مبانی و روش­های تفسیری، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی.

شوکانی‌، مـحمد بـن‌ علی. بی‌تا، نیل الاوطار من احادیث سید الاخـبار، بـیروت: دار الجـیل.

صادقی تهرانی، محمد. 1365ش، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن والسنة، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی.

طباطبایی، سید محمد حسین. 1417ق، المیزانفیتفسیرالقرآن، چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

طبرسی، فضل بن حسن. 1416ق، مجمعالبیانفیتفسیرالقرآن، تهران: دار الاسوة.

طبری، محمد بن جریر. 1412ق، جامع البیان فی تفسیر القرآن(تفسیر الطبری)، بیروت: دار المعرفة.

طوسی، محمد بن حسن. 1382ش، تلخیص الشافی، مقدمه حسین بحر العلوم، قم: محبین.

طوسی، محمد بن حسن. 1387ش، المبسوط فی فقه الامامیة، تحقیق سیدمحمدتقی کـشفی، چـاپ سوم، تهران: المکتبة المرتضویة لاحـیاء الآثـار الجـعفریة.

عبدالرحمن بن محمد‌. 1408ق، دیوان‌ المبتدأ والخبر فی تاریخ العرب والبربر ومن‌ عاصرهم‌ من‌ ذوی الشأن الاکبر، تحقیق خلیل شحاده، الطبعة‌ الثانیة‌، بیروت: دار الفکر.

عدنانی‌، محمد. بی‌تا، مـعجم الأغـلاط، بیروت: مکتبة لبنان.

عمید‌، حسن. 1371ش، فرهنگ عمید، تـهران: امـیرکبیر.

عیاشی، محمد بن‌ مسعود.، 1380ش، کتاب التفسیر، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران: چاپخانه علمیه.

فخر رازی، مـحمد‌ بـن عـمر. 1420ق، مـفاتیح الغیب، الطبعة الثالثة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

فیروزآبادی‌، محمد بن یعقوب. 1415ق، القـاموس المـحیط، بیروت: دار الکتب العلمیة.

قائمی نیا، علیرضا. 1390ش، معناشناسی شناختی قرآن، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

قرشی بنابی، علی اکبر. 1371ش، قاموس قرآن، تهران: دار الکـتب الإسـلامیۀ.

قرطبی‌، محمد‌ بن احمد. 1364ش، الجامع لأحکام القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو.

کلینی، محمد بن یعقوب. 1407ق، الکافی، مصحح علی اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

محسنی، منوچهر. 1363ش، مقدمات جامعه شناسی، تهران: شرکت پژوهش یار.

مـصطفوی، حـسن. 1360ش، التـحقیق فـی کلمات القرآن، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

معرفت، محمد هادی. 1379ش، علوم قرآنی، تهران: انتشارات سمت.

مـؤدب، سید رضا. 1378ش، مفردات قـرآن(پژوهشی در واژه‌شناسی قرآن)، قم: انتشارات‌ احسن‌ الحدیث.

نجفی خمینی، محمد جواد. 1398ش، تفسیر آسان، چاپ دوم، تهران: انتشارات اسلامیه.

نصر حامد، ابوزید. 1994م، مفهوم النص، بیروت: المرکز الثقافی.

واعظی، احمد. 1390ش، نظریه تفسیر متن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

 

مقالات

ایروانی نجفی، مرتضی و شاه پسند، الهه.1390ش، «نقدی بر نظریه تحریم تدریجی خمر»، آموزه‌های قرآنی، پاییز و زمستان، شماره 14.

رفیعی، علی و حسن عبدالهی. 1393ش، «معناشناسی واژه جهل در قرآن کریم»، فصلنامه مطالعات قرآنی، شماره 20، صص 129-149