تحلیلی بر تعلق مکانی و عوامل مؤثر بر آن در سکونتگاههای غیر رسمی (مورد مطالعه: محدوده‌ی شرق کال عیدگاه سبزوار)

مطالعات جامعه شناختی شهری

مقاله 6، دوره 3، شماره 8، آذر 1392، صفحه 131-162   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

یعقوب زنگنه¹؛ سعید حسین آبادی²

¹استادیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه حکیم سبزواری

²دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تبریز

چکیده

در این پژوهش وضعیت ابعاد تعلق مکانی ساکنان سکونتگاه غیر رسمی شرق کال عیدگاه سبزوار و عوامل مؤثر بر آن مورد سنجش قرار گرفته است. تعلق مکانی که بیانگر  پیوند یا ارتباط عمیق  افراد با مکانهای خاص است، نقشی تعیین­کننده در بهره­مندی و تداوم حضور انسان در مکان دارد. هویت مکانی، وابستگی مکانی، تعلق عاطفی و پیوند اجتماعی ابعاد این مفهوم را شکل می­دهند که تحت تأثیر مجموعه شرایط محیطی، اجتماعی، فردی قرار دارند؛ بنابراین هر مکانی با توجه به شرایط خاص خود سطح متفاوتی از تعلق مکانی را به ساکنان خود عرضه می­کند. در کل طرح موضوع تعلق مکانی در سکونتگاههای غیر رسمی  که از نظر پایداری شرایط اجتماعی، اقتصادی و محیطی دچار مسأله هستند؛ هم از جهت نقش آن از منظر انسان­شناسی و جامعه­شناختی(ایجاد هویت فردی و جمعی، همبستگی بین افراد و...) و هم از منظر برنامه­ریزی اجتماع­محور (نقشی که تعلق مکانی می­تواند در افزایش تمایل افراد برای مشارکت در امر به­سازی محله داشته باشند) دارای اهمیت است.
 تحقیق حاضر از نوع پیمایشی است و از پرسشنامه برای جمع­آوری داده­های میدانی استفاده شده است؛ حجم نمونه 130 نفر، روش نمونه­گیری، تصادفی ساده و  واحد تحلیل سرپرست خانوار می­باشد. روش تحلیل این داده­ها نیز آزمون­های آماری شامل آزمون برابری نسبت­ها، آزمون دوجمله­ای، آزمون همبستگی لامبدا و ضریب همبستگی اسپیرمن است که هرکدام با توجه به نوع فرضیه و مقیاس متغیرها مورد استفاده قرار گرفته است.
در کل نتایج این تحقیق نشان می­دهد که سطح تعلق مکانی ساکنان محدوده­ی شرق کال عیدگاه در 4 بعد تعلق عاطفی، وابستگی مکانی، پیوند اجتماعی و هویت مکانی در حد بالایی است که این امر متناقض با تصور رایج و نقض­کننده­ی فرضیه­ی اول تحقیق مبنی بر پایین بودن سطح تعلق مکانی ساکنان اینگونه مکانهـاست. عـلاوه بر این، تحقیق حاضر این نتیجـه را به دست می­دهد که ارتباط معناداری بین میزان رضایت ساکنان از وضعیت اجتماعی و کالبدی محیطی سکونتگاه با میزان تعلق مکانی آنان وجود دارد؛ اما ارتباط بین ویژگی­های فردی و سطح تعلق مکانی معنادار نیست.

کلیدواژه‌ها

تعلق مکانی؛ سکونتگاههای غیر رسمی؛ تعلق عاطفی؛ وابستگی مکانی؛ پیوند اجتماعی؛ هویت مکانی

اصل مقاله

.

مراجع

-         پارسا پژوه ، سپیده. (1381). «نگرشی از درون به حاشیه­نشینی»، نشریه­ی رفاه اجتماعی، شماره­ی 6، زمستان 1381.

-         پیران، پرویز. (1387). «از اسکان غیررسمی تا اسکان نایابی، در جستجوی راه حل(بخش نخست)»، نشریه هفت شهر، تهران، شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی.

-         جوان فروزنده، علی و مطلبی، قاسم. (1390). «مفهوم حس تعلق به مکان و عوامل تشکیل­دهنده­ی آن»، دو فصلنامه هویت شهر، شماره­ی هشتم، سال پنجم، بهار و تابستان.

-         داداش پور، هاشم، علیزاده، بهرام. (1389). «رابطه­ی بین امنیت تصرف و کیفیت مسکن در سکونتگاه غیررسمی اسلام آباد شهر تهران»، دو فصلنامه علمی-پژوهشی هویت شهر، شماره­ی 7، پاییز و زمستان.

-         سرمست، بهرام و متوسلی زاده، محمد. (1389). «بررسی و تحلیل مقیاس شهر در میزان حس تعلق به مکان»، نمونه­ی موردی: شهر تهران، دو فصلنامه مدیریت شهری، شماره­ی 26، پاییز و زمستان 1389.

-         شکویی، حسین. (1383). اندیشه­های نو در فلسفه و جغرافیا، تهران: انتشارات گیتاشناسی.

-         فلاحت، محمد صادق. (1384). «نقش طرح کالبدی در حس مکان مسجد»، نشریه هنرهای زیبا، شماره­ی 22، تابستان 1384.

-         ـــــــــــــــــ . (1385). «مفهوم حس مکان و عوامل تشکیل­دهنده­ی آن»، نشریه هنرهای زیبا، شماره­ی 26.

-         قاسمی، وحید و نگینی، سمیه. (1389). «بررسی تأثیر بافت محلات بر هویت اجتماعی، با تأکید بر هویت محله­ای در شهر اصفهان»، نشریه­ی مطالعاتوپژوهشهایشهریومنطقه­ای، شماره­ی هفتم، زمستان.

-         عنابستانی، علی اکبر و عنابستانی، زهرا. (1389). «راهبردهای کالبدی کنترل حاشیه­نشینی در شهر سبزوار»، مجله پژوهش و برنامه­ریزی شهری، سال اول، شماره­ی اول، تابستان.

-         مرکز آمار ایران. 1390. سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385.

-         مظلومی، سید مازیار. (1389). «تأثیرپـذیری ابعــاد حـس مکـان از ادراکات ذهنی در محله­های مسکونی شهری»، مجلهپژوهشوبرنامه­ریزیشهری، سال اول، شماره­ی سوم، زمستان.

-         محمدی، سید بیوک. (1378). مفاهیم و دیدگاه­های توسعه، تهران.

-         مهندسان مشاور هفت شهر آریا. (1389). ساماندهی سکونتگاههای غیررسمی و توانمندسازی اجتماعات آن­ها با تأکید بر بهسازی شهری شهر سبزوار، مرحله اول، جلد دوم، شرکت عمران و بهسازی، ستاد ملی توانمندسازی.

-         نجد عطایی، مهدی. (1384). اسکان غیر رسمی؛ معضل یا راه حل، روزنامه­ی همشهری، سه شنبه ۲۲ شهریور ۱۳۸۴.

-         نقدی، اسدا... و صادقی، رسول. (1385). «حاشیه­نشینی چالشی فراروی توسعه­ی پایدار شهری»، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال پنجم، شماره­ی 20.

-         هادیزاده بزاز ، مریم. (1382). حاشیه­نشینی و راهکارهای ساماندهی آن در جهان، مشهد: انتشارات شهرداری مشهد.

-         وزارت مسکن و شهرسازی. (1382). طرح تفصیلی شهر سبزوار.

-          Brocato, Elisabeth Deanne (2006) Place Attachment: An Investigation of Environments and out comes in a Service Context, Dissertation Proposal Presented to the Faculty of the Graduate School of the University of Texas at Arlington in Partial Fulfillment of the Requirements for the degree of doctor of philosophy.

-          Chow,Kenny and Healy,Mick(2008) Place attachment and place identity: First-year undergraduates making the transition from home to university, Journal of Environmental Psychology 28 (2008) 362–372

-          Dallago ,Lorenza , Douglas D. Perkins , Massimo Santinello , Will Boyce, Michal Molcho, Antony Morgan(2009), Adolescent Place Attachment, Social Capital, and Perceived Safety: A Comparison of 13 Countries, Am J Community Psychol (2009) 44:148–160

-          Kaltenborn.b, Williams,Daniel(2002),The meaning of place:attachments to Femundsmarka National park, Norway, among tourists and locals, Norsk Geografisk Tidskrift-Norwegian Journal of Geography,vol,56, 189-198.

-          Lewicka, Maria (2008)Place attachment, place identity, and place memory: Restoring the forgotten city past, Journal of Environmental Psychology 28 (2008) 209–231.

-          Liu, Kiazhi, china s urban informal settlements: concepts and sustainability implications, Universitas  21  International   Graduate  Research   Conference

-          Manzo Lynne  and Douglas D. Perkins(2006) Finding Common Ground:The Importance of PlaceAttachment to Community Participation and Planning, Journal of Planning Literature, Vol. 20, No. 4 (May 2006).

-          Payton,Michelle Angela Payton(2003), Influence of Place Attachment and Social Capital on Civic Action: A Study at Sherburne National Wildlife Refuge, master’s thesis of Natural Resources Science and Management Program, University of Minnesota, June 2003.

-          Perkins, Douglas D., Joseph Hughey, and Paul W. Speer. 2002. Community psychology perspectives on social capital theory and community development practice. Journal of the Community Development Society 33(1): 33–52.

-          Taleshi, Mostafa,”(2009), Informal  Settlements  and  Sustainable  Urban Development  Case  study: Metropolis of Mashhad  in Northeastern of Iran, Word  Applied Science  Journal. 7(10):1235-1238, 2009.

-          Wikipedia. (2009): http://en.wikipedia.org/wiki/Sense_of_place.