کارکرد مدحیِ اساطیر در شعر خاقانی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 8، دوره 15، شماره 56، آذر 1398، صفحه 217-246   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

رضا صادقی شهپر^*

دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان

چکیده

اساطیر ایرانی و سامی در شعر خاقانی بازتاب گسترده و متنوعی دارند و غالباً در قصاید مدحی او دیده می‌شوند؛ بدین صورت که گاه ممدوح به شخصیت‌های اساطیری تشبیه می‌شود و گاه بر آن‌ها برتری می‌یابد. قدرت خارق‌العاده و شکوه و بزرگی چهره‌های اساطیری که موضوعی آشنا و ملموس در ذهن مخاطب بوده، سبب شده است که خاقانی در مقام مدح، ممدوح خود را با آن اسطوره‌ها بسنجد یا بر آن‌ها برتری دهد و گاهی هم آن اساطیر را در برابر ممدوح، کوچک بشمارد؛ این کار نه تنها دربارة اساطیر ایرانی بلکه در مواردی دربارة اسطوره‌های سامی و برخی عناصر اسلامی هم رخ داده و شاعر گاه تا حدّ ترک ادب شرعی نیز پیش رفته است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی با هدف تبیین نقش و کارکرد اساطیر در شعر خاقانی جمع آوری شده است. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که خاقانی نه سر ستیز و مخالفت با اساطیر ایرانی دارد و نه به باورهای مذهبی و دینی بی‌اعتقاد است؛ بلکه شاعر در هر دو حالت ـ چه آنجا که تشبیه می‌کند و چه آنجا که ممدوح را برتری می‌دهد و به کوچک شمردن اسطوره‌ها می‌پردازد ـ در پیِ رسیدن به مقاصد مدحی خود و اقناع ممدوح و جلب توجه مالی و معنوی اوست.

کلیدواژه‌ها

خاقانی شروانی؛ مدح؛ ممدوح؛ اسطوره؛ مقاصد مدحی

مراجع

اسکویی، نرگس. 1393. «انقلابی در برابر مدح در شعر سبک آذربایجانی». پژوهشنامه ادب غنایی دانشگاه سیستان و بلوچستان. س. 12. ش23. صص 26-9.

امرایی، آرش. 1393. «بهره‌های تاریخی مدایح خاقانی». سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). س7. ش24. صص 86-69.

ایرانمنش، مریم. 1389. «قصاید مدحی خاقانی». مجلة ادب و زبان دانشگاه شهید باهنر کرمان. ش27. صص 18-1.

حیدری، علی. 1384. «مدح‌گریزی فلسفه تجدید مطلع در قصاید خاقانی». مجلة دانشکده علوم انسانی دانشگاه سمنان. ش11. صص 112-101.

خزائلی، محمد. 1350.  اعلام قرآن. چاپ اول. تهران: امیرکبیر.

خاقانی شروانی، افضل‌الدین. 1375. دیوان. تصحیح میرجلال‌الدین کزازی. چ2. تهران: مرکز.

ذوالفقاری، محسن و سیّده زهرا موسوی و سیّد کیهان شهدائی. 1392. «تصاویر کعبه و ترک ادب شرعی در شعر خاقانی». مجلة متن‌شناسی ادب فارسی. دوره 49. ش20. صص 58-39.

رزمجو، حسین. 1385. انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی. چ5. مشهد. دانشگاه فردوسی مشهد.

رستگار فسایی، منصور. 1372. انواع شعر فارسی. چاپ اول. شیراز. نوید شیراز.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1381. «نکته‌هایی نویافته دربارۀ خاقانی». دو فصلنامة علمی ـ پژوهشی زبان و ادب فارسی نشریة سابق دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز. دوره 45. ش185. صص 9-1.

ـــــــــــــــــــــــ . 1386. صور خیال در شعر فارسی. چ11. تهران: نگاه.

ــــــــــــــــــــــــ . 1384. مفلس کیمیا فروش. چ3. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــــــــ. . 1390. با چراغ و آینه. چاپ اول. تهران: سخن.

صادقی‌شهپر، رضا و سمیه نوش‌آبادی. 1394. اسطوره و ستایش‌گری. چاپ اول. همدان: دانشگاه آزاد اسلامی همدان.

صفا، ذبیح‌الله. 1382. تاریخ ادبیات ایران. ج1. چ26. تهران: ققنوس.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1369. سخن و سخنوران. چ4. تهران: خوارمی.

واشقانی فراهانی، ابراهیم و سمیه پروار. 1395. «مروری بر حضور اساطیر ایرانی در شعر عصر سلجوقی با محوریت اشعار خاقانی». مجلة مطالعات ایرانی. ش30. صص 222-209.

وزین‌پور، نادر. 1374. مدح، داغ ننگ بر سیمای ادب فارسی. چاپ اول. تهران: معین.

هاکس، مستر. 1377. قاموس کتاب مقدّس. تهران: اساطیر.

یاحقی، محمدجعفر. 1375. فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. چ2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.