تحلیل نشانه ـ معناشناختی کارکرد گفتمانی مقاومت اسطوره‌ای در داستان سیاوش

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 9، دوره 15، شماره 56، آذر 1398، صفحه 247-280   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

ابراهیم کنعانی^*

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کوثر بجنورد

چکیده

در مقاومت اسطوره‌ای، حضوری متمرکز شکل می‌گیرد که قدرتی درونی‌شده دارد و سوژه در نقش کنش‌گر گفتمانی عمل می‌کند. سیاوش (سوژۀ گفتمانی)، یکی از محوری‌ترین شخصیت‌های شاهنامه است که توانسته به چنین حضوری دست یابد؛ بدین ترتیب، او تصویر منسجمی از حضور ارائه داده که وجهی استعلایی می‌یابد. این حضور، سوژه را به عنوان نماد هویت‌بخشی در مرکز ثقل گفتمان قرار می‌دهد. سوژۀ رقیب نیز حضور خود را در ارتباط با او تنظیم می‌کند و در تعامل دوسویه و یا در رابطه‌ای تنشی با او قرار می‌گیرد. این تقابل و تعامل در قالب دو کلان‌روایت مقاومت و مماشات بروز می‌یابد. پرسش اصلی این است که مقاومت اسطوره‌ای و به تبع آن مماشات و ممارست گفتمانی در داستان سیاوش، چگونه و در قالب چه گفتمان‌هایی تحقق یافته است. در واقع، هدف اصلی پژوهش پیشِ رو، تحلیل نشانه ـ معناشناختی چگونگی تحقق مقاومت اسطوره‌ای و تأثیر آن در شکل‌دهی به هویت و ارزش است. پژوهشِ حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی نشان دهندة آن است که سوژه با راهبردهای مقاومت اسطوره‌ای مانند فشاره‌ای و گستره‌ای، اتیکی، زایشی و پدیدارشناختی، از ارزش وفای به عهد و درستی دفاع می‌کند. سوژة رقیب نیز با صف‌آرایی در مقابلش، قصد دارد تا او را به مماشات وادارد؛ اما سوژه ممارست می‌کند و به حضور خود وجهی پدیداری و هستی‌محور می‌بخشد.

کلیدواژه‌ها

سیاوش؛ اسطوره؛ مقاومت؛ مماشات؛ پدیدارشناختی

مراجع

بابک معین، مرتضی. 1394. معنا به مثابۀ تجربۀ زیسته: گذر از نشانه‌شناسی کلاسیک به نشانه‌شناسی با دورنمای پدیدارشناختی. با مقدمۀ اریک لاندوفسکی. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــــــ. 1396. ابعاد گمشدۀ معنا در نشانه‌‍شناسی روایی کلاسیک؛ نظام معنایی تطبیق یا رقص در تعامل. تهران: علمی و فرهنگی.

جوکار، منوچهر، قدرت قاسمی‌پور و عماد بدیلی. 1397. «تحلیل نشانه ـ معناشناختی کارکردهای گفتمانی مقاومت و مماشات در اعترافات تاج‌السلطنه». دو ماهنامة علمی ـ پژوهشی جستارهای زبانی. د 9. ش1 (پیاپی43). صص56- 31.

چهارمحالی، محمد، مریم شعبانزاده و محمود حسن‌آبادی. 1396. «ساختار تقابلی داستان سیاوش در شاهنامه بر اساس نظریۀ لوی استروس». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س13. ش49. صص107- 75.

خراسانی، فهیمه، غلامحسین غلامحسین‌زاده و حمیدرضا شعیری. 1394. «بررسی نظام گفتمانی شوشی در داستان سیاوش». فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی. س12. ش48. صص54- 35.

رویانی، وحید و منصور حاتمی‌نژاد. 1394. «سیاوش و اسطورۀ بازگشت جاودانه». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س11. ش40. صص 261- 239. 

سرکاراتی، بهمن. 1385. سایه‌های شکار شده. تهران: طهوری.

شعیری، حمیدرضا. 1395. نشانه ـ معناشناسی ادبیات: نظریه و روش تحلیل گفتمان ادبی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

ـــــــــــــــــــــ . 1394. «مقاومت، ممارست و مماشات گفتمانی: قلمروهای گفتمان و کارکردهای نشانه ـ معناشناختی آن». مجلة جامعه‌شناسی ایران. دوره16. ش1. صص128- 110.

ـــــــــــــــــــــ . 1392. نشانه ـ معناشناسی دیداری. تهران: سخن.

شعیری، حمیدرضا و ابراهیم کنعانی. 1394. «نشانه ـ معناشناسی هستی محور: از برهم کنشی تا استعلا براساس گفتمان رومیان و چینیان مولانا». دوماهنامة علمی ـ پژوهشی جستارهای زبانی. دوره 6. ش 2 (پیاپی23). صص195- 173.

شعیری، حمیدرضا و ترانه وفایی. 1388. راهی به نشانه ـ معناشناسی سیال: با بررسی موردی "ققنوس" نیما. تهران: علمی و فرهنگی.

فردوسی، ابوالقاسم. 1383. شاهنامه (بر اساس نسخۀ چاپ مسکو). به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.

کنعانی، ابراهیم. 1396. «بررسی نظام مقاومتی گفتمان در اهل غرق منیرو روانی‌پور». دوماهنامة علمی ـ پژوهشی جستارهای زبانی. دوره 8. ش6 (پیاپی41). صص326- 301.

نامور مطلق، بهمن. 1392. درآمدی بر اسطوره‌شناسی: نظریه‌ها و کاربردها. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــــــ . 1393. اسطوره متن بینانشانه‌ای: حضور شاهنامه در هنر ایران. تهران: علمی- فرهنگی.

 

English Sources

Fontanille J. 2008. "Pratique et éthique: la théorie du lien", in Protée, Year 36, no 2, Protee:Université du Québec ά Chicoutimi.