کیخسرو و بهرام (خوانش بینامتنی شاهنامه و هفت پیکر از منظر شخصیت پردازی اسطوره‌گونه کیخسرو و بهرام گور)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 4، دوره 15، شماره 56، آذر 1398، صفحه 103-130   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

رضا رفایی قدیمی مشهد^{* 1}؛ حسینعلی قبادی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس

²استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

شاهنامه به عنوان الگوی سرآمد حماسه‌های ایرانی، منشأ خلق آثار متعدد حماسی پس از خود شده است. در این پژوهش با خوانشی بینامتنی، اثرگذاری شاهنامه بر هفت‌پیکر نظامی در خلق شخصیت اسطوره‌گونۀ بهرام گور بررسی شده است. پژوهش حاضر در پی یافتن مواردی از داستان و شخصیت اسطوره‌ای کیخسرو در شاهنامه است که الهام‌بخش شخصیت‌‌پردازی نظامی در پردازش شخصیت بهرام گور بوده است؛ بدین ترتیب می‌توان الگویی برای خلق شخصیت بهرام در روایت نظامی پیدا کرد. اشارۀ نظامی در ابتدای هفت‌پیکر بر ابتنای اثرش بر شاهنامه و شواهد متنی موجود، این مدعا را تقویت می‌کند. این پژوهش با روشی توصیفی ـ تحلیلی بینامتنی، در حوزۀ دو شخصیت یاد شده، برپایۀ آرای ژرار ژنت دو اثر شاهنامه و هفت‌پیکر را بررسی کرده و نتایج نشان دهندة آن است که که روابط بینامتنی صریح و ضمنی، در مواردی همچون پیش‌بینی و رؤیاهای بزرگان در مورد دو شخصیت، اعمال و رفتار، شخصیت عرفانی و فرجام آن‌ها نمود یافته است.

کلیدواژه‌ها

سیاوش؛ اسطوره؛ مقاومت؛ مماشات؛ پدیدارشناختی

مراجع

آلن، گراهام. 1380. بینامتنیت. ترجمۀ پیام یزدانجو. تهران: مرکز.

آیدنلو، سجاد. 1395. «غیبت بهرام گور (بررسی مضمونی حماسی ـ اساطیری در روایات پایان زندگی بهرام پنجم)». مجلۀ شعر پژوهی ( بوستان ادب). س8. ش2 (پیاپی 28). صص 60-27.

ــــــــــ . 1388. در مقالۀ «سیاوش، مسیح و کیخسرو (مقایسه‌ای تطبیقی)». نشریۀ پژوهش‌های ادبی. س6. ش23. صص44-9. 

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1389. «اسطورۀ کیخسرو در شاهنامه». نشریۀ بخارا. ش 76. 73-57.

بهار، مهرداد. 1391. پژوهشی در اساطیر ایران. چ9. تهران: آگه.

حسن‌زادۀ دستجردی. 1391. «نقد و تحلیل مقایسه‌ای منطق داستانی بهرام گور در شاهنامه و متون تاریخی قدیم». پژوهشنامۀ نقد ادبی و بلاغت. س1. ش2. صص146-127.

خراسانی، فهیمه و حسینعلی قبادی. 1393. «خوانشی پدیدارشناسانه از داستان کیخسرو». فصلنامةادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش36. صص116-93.

دهخدا، علی‌اکبر. 1339. لغت‌نامه. زیر نظر محمد معین. تهران: دانشگاه تهران.

رزمجو، حسین. 1381. قلمرو ادبیات حماسی ایران. ج2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

رضایی خسروی، فریبا، موسی پرنیان و نسرین رضایی خسروی. 1397. «تحلیل شخصیت از خود فراروندۀ کیخسرو بر اساس نظریۀ ویکتور فرانکل». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س14. ش52. صص209-181.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1389. پیر گنجه در جست‌وجوی ناکجاآباد: دربارۀ زندگی، آثار و اندیشۀ نظامی. چ8. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــ . 1381.  نامورنامه: دربارۀ فردوسی و شاهنامه. تهران: سخن.

سرکاراتی، بهمن. ۱۳۷۸. سایه‌های شکار شده (گزیدۀ مقالات فارسی). تهران: قطره.

سعیدی، مریم و امیرحسین ماحوزی و شهین اوجاق‌علیزاده. 1394. «تخیّل شیر در رزم فردوسی و بزم نظامی (داستان بهرام گور در شاهنامه و هفت‌پیکر)». پژوهشنامة ادب حماسی (پژوهشنامۀ فرهنگ و ادب). س11. ش20. صص90-73.

شوالیه، ژان، گربران، آلن. 1385. فرهنگ نمادها. ج4. ترجمۀ سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

صفا، ذبیح‌الله. 1333. حماسه‌سرایی در ایران. تهران: امیرکبیر.

طبری، محمدبن جریر. 1362. تاریخ طبری. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. چ2. تهران: اساطیر.

غلامی‌نژاد، محمدعلی و محمد تقوی و محمدرضا براتی. 1386. «بررسی تطبیقی شخصیت بهرام در شاهنامه و هفت‌پیکر». دانشکدۀ ادبیات مشهد. ش158. صص138-117.

فردوسی، ابوالقاسم. 1369. شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. کالیفرنیا: مزدا.

قائمی، فرزاد. 1389. «تحلیل داستان کیخسرو در شاهنامه بر اساس روش نقد اسطوره‌ای». فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی. س7. ش27. صص 100-77.

قبادی، حسین‌علی. 1388. آیین آینه: سیر تحول نمادپردازی در فرهنگ ایرانی و ادبیات فارسی. چ2. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

قبچاق شاهی مسکن، علی و لطیفه سلامت باویل. 1391. «تحلیل ساختاری قصۀ بهرام گور در هفت‌پیکر بر اساس «سفر نویسنده» کریستوفر ووگلر». فصلنامة مطالعات نقد ادبی. س7.ش28. صص100-67.

کالر، جاناتان. 1388. بوطیقایساخت‌گرا. ترجمۀ کوروش صفوی. تهران: مینوی‌خرد.

محمدی افشار، هوشنگ. 1396. «بهرام از اسطوره تا تاریخ (جستاری در ویژگی‌های یک نام مشترک)». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س13. ش 47. صص 341- 309.

مدرسی، فاطمه. 1382. «کیخسرو فرهمند به روایت فردوسی و سهروردی». پژوهشنامۀ علوم انسانی. ش37. صص102-85.

مکاریک، ایرناریما. 1393. دانشنامۀ نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه.

نامور مطلق، بهمن. 1390. درآمدی بر بینامتنیت: نظریه‌ها و کاربردها. تهران: سخن.

ــــــــــــــــ . 1386. «ترامتنیت مطالعۀ روابط یک متن با متون دیگر». پژوهشنامۀ علوم انسانی. ش56. صص98-83.

نظامی گنجوی، الیاس‌بن یوسف. 1315. هفت‌پیکر. تصحیح وحید دستگردی. تهران: ارمغان.

هینلز، جان. 1368. شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.