بازشناخت جایگاه خیال در معماری با تکیه بر مثنوی معنوی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 10، دوره 15، شماره 56، آذر 1398، صفحه 281-310   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

ریحانه نیک روش^{* 1}؛ ژاله صابرنژاد²

¹دانشجوی دکتری پژوهش هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

²استادیار هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

چکیده

ادراک خیالی یکی از مراتب ادراکی محسوب می‌شود که هنرمندان با تکیه بر آن به خلق و آفرینش آثار هنری می‌پردازند؛ در واقع، خیال مرتبط با حواسی دانسته شده که به هنرمند، در جریان خلاقیت هنری، بُعدی ذهنی می‌بخشید. پژوهش حاضر برآن‌است تا با روش توصیفی ـ تحلیلی و تکیه بر آراء اندیشمندان در زمینه ادراک خیالی و به ‌خصوص با بهره‌گیری از اندیشة مولوی در مثنوی معنوی به شناخت ابعاد گوناگون خیال و نقش آن در خلق آثار معماری بپردازد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که کشف صورت‌های خیالی و تخیل صورت نهایی آثار، لازمة تحقق فعل خارجی آن‌ها می‌باشد. در این‌میان معماری دارای ذاتی هنری بوده، لذا بر تصور و تخیل معمار متکی است و از عمق ذهنیات وی برمی‌آید. معماران در مراحل مختلف روند طراحی از جمله خلق دست‌نگاره‌های خیالی، با بهره‌مندی از پرواز ذهن و رهایی فکری در عالم خیال، کیفیت آثار معماری را بررسی می‌کنند و بستر شکل‌گیری ماهیت کالبدی طرح را فراهم می‌نمایند.

کلیدواژه‌ها

خیال؛ ادراک خیالی؛ معماری؛ مولوی؛ مثنوی معنوی

مراجع

آنتونیادس، آنتونی‌سی. 1383. بوطیقای معماری. ترجمة احمدرضا آی. تهران: سروش.

ابراهیمی‌دینانی، غلامحسین. 1381. «ادراک خیالی و هنر». فصلنامة خیال. ش2. تهران: فرهنگستان هنر.

ابن‌سینا. 1316. فن سماع طبیعی. ترجمة محمدعلی فروغی. تهران: چاپخانه مجلس.

ــــــ . 1383. رسالة نفس. تصحیح موسی عمید. همدان: دانشگاه بوعلی‌سینا.

ارشدریاحی، علی و صفیه واسعی. 1390. «ارتباط مراتب وجود با مراتب ادراک از نظر ملاصدرا». مطالعات اسلامی: فلسفه و کلام. ش2. صص 45-9.

اکبریان، رضا. 1388. «قوة خیال و عالم صور خیالی». نشریه آموزه‌های فلسفی کلامی. ش8. صص 32-3.

بقایی، آژنگ. 1388. «نقش سازه در ساختار زیباشناسی معاصر». مجلة هویت شهر. س3. ش4. صص 38-27.

بنویدی، فاطمه. 1393. «نقش قوة خیال در پدیدارشناسی ادراک زیبایی‌شناختی از دیدگاه میکل دوفرن، مطالعه موردی: نقاشی شارل هشتم». نشریه هنرهای زیبا ـ هنرهای تجسمی. س19. ش4. صص 14-5.

پازوکی، شهرام. 1382. «مقدماتی دربارة مبادی عرفانی هنر و زیبایی در اسلام با اشاره به مثنوی معنوی». هنرهای زیبا. ش15. صص 13-4.

چیتیک، ویلیام. 1384. عوالم خیال: ابن‌عربی و مسئله اختلاف ادیان. ترجمة قاسم کاکایی. تهران: هرمس.

ــــــــــــــ . 1385. راه عرفانی عشق: تعالیم معنوی مولوی. برگردان شهاب‌الدین عباسی. تهران: پیکان.

جابری اردکانی، سیّدناصر. 1392. «رابطه شناخت و بینش با عین و ذهن در مثنوی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9. ش30. صص 65-46.

حجت، مهدی. 1387. «آشیانی برای مرغ باغ ملکوت». نشریة آینه خیال. ش9. صص 88-84.

حسین‌زاده، محمد. 1385. «حواس باطنی از منظر معرفت‌شناسی». معرفت فلسفی. ش12. صص108-65.

حیدریان‌شهری، احمدرضا و صدیقی، کلثوم. 1389. «خیال در اندیشه حازم القرطاجنی». دو فصلنامة فلسفی شناخت. ش63. صص 98-81.

خاتمی، محمود. 1390. پیش درآمد فلسفه‌ای برای هنر ایرانی. تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، مؤسسه متن.

خیابانی، بهمن. 1390. «خیال در مثنوی مولوی». عرفان اسلامی (ادیان و عرفان). س 8. ش30. صص 286-255.

داداشی، ایرج. 1378. «پیرامون هنر قدسی». فصلنامة هنر. ش40. صص 131-128.

ـــــــــــــ . 1382. «خیال به روایت مولانا جلال الدین محمد بلخی». فصلنامة خیال. ش 5. تهران: فرهنگستان هنر.

دهخدا، علی‌اکبر. 1341. لغت‌نامه. تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1388. سرّ نی: نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی. تهران: علمی.

زمانی، کریم. 1384. شرح مثنوی. تهران: نشر نی.

سبحانی‌فخر، قاسم. 1380. «تجرد خیال در فلسفه اسلامی». مقالات و بررسی‌ها. ش69. صص 267-257.

سنایی غزنوی. 1374. حدیقة‌الحقیقه و شریعة‌الطریقة. تصحیح مدرس رضوی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1391. صور خیال در شعر فارسی. تهران: آگه.

صادقی مال امیری، منصور. 1386. خلاقیت رویکرد سیستمی، فرد، گروه، سازمان. تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه امام حسین (ع).

صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم. 1384. مفاتیح‌الغیب: کلید رازهای قرآن. ترجمه و تعلیق محمد خواجوی. تهران: مولی.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1380. الحکمة المتعالیه فی‌الاسفار الاربعه. ترجمة محمد خواجوی. تهران: مولی.

علوی‌زاده، فرزانه و محمد تقوی. 1388. «بررسی مقایسه‌ای مفهوم خیال از دیدگاه ابن‌عربی و مولانا». جستارهای ادبی. ش166.صص 128-111.

فلامکی، محمدمنصور. 1381. ریشه‌ها و گرایش‌های نظری معماری. تهران: فضا.

ـــــــــــــــــــــ. 1393. دریافت یگانگی در معماری ایرانی. تهران: فضا.

ـــــــــــــــــــــ. 1396. فضای حافظ. تهران: فضا.

قلی‌زاده، حیدر و فرهاد محمدی. 1397. «مفهوم‌شناسی واژة هنر در عرفان با تکیه بر شعر حافظ». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س14. ش50. صص 203-169.

قیومی بیدهندی، مهرداد و حمیدرضا پیشوایی. 1389. «درآمدی بر نسبت میان مکان و انسان در مثنوی معنوی». مولاناپژوهی. س 1. ش 4. صص 105-87.

کربن، هانری. 1384. تخیّل خلاق در عرفان ابن‌عربی. ترجمة انشاءا... رحمتی. تهران: جامی.

ـــــــــــــ . 1389. معبد و مکاشفه. ترجمة انشاءا... رحمتی. تهران: سوفیا.

ـــــــــــــ . 1392. آفاق تفکّر معنوی در اسلام ایرانی. ترجمة باقر پرهام. تهران: فرزان روز.

کوماراسوامی، آناندا. 1389. فلسفه هنر شرقی و مسیحی. ترجمة امیرحسین ذکرگو. تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری (فرهنگستان هنر).

گروتر، یورگ. 1386. زیبایی‌شناسی در معماری. ترجمة جهانشاه پاکزاد. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

لاوسون، برایان. 1384. طراحان چگونه می‌اندیشند، ابهام‌زدایی از فرایند طراحی. ترجمة حمید ندیمی. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.

لنگ، جان. 1390. آفرینش نظریه معماری. ترجمة علیرضا عینی‌فر. تهران: دانشگاه تهران.

مددپور، محمد. 1382. «معنی خیال در هنرهای سنتی و مدرن». مجلة بیناب. ش3 و 4.

ــــــــــــــ . 1384. حکمت انسی و زیبایی‌شناسی عرفانی هنر اسلامی. تهران: سورة مهر.

مطهری ‌الهامی، مجتبی. 1381. «نور خیال». فصلنامة خیال. ش 4. تهران: فرهنگستان هنر.

مفتونی، نادیا. 1387. «بررسی مقایسه‌ای وحی و نبوت نزد فارابی و ابن‌سینا». دو فصلنامة تخصصی حکمت سینوی (مشکوة‌النور). س12. ش40. صص 24-5.

مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی. 1388. فیه ما فیه. تصحیح توفیق ه. سبحانی. تهران: کتاب پارسه.

ـــــــــــــــــــــــــــــ . 1394. مثنوی معنوی. بر اساس نسخه نیکلسون. مقدمه و شرح جلال الدین همایی. تهران: بدرقه جاویدان.

نجیب‌اوغلو، گل‌رو. 1379. تزیین در معماری اسلامی. ترجمة مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: روزنه.

نصیرالدین طوسی، محمد. 1375. شرح‌الاشارات و التنبیهات. قم: البلاغه.

 

English Sources

Dufrenne, Mikel. 1973. The Phenomenology of Aesthetic Experience. Trans, E.S. Casey. Evanston: Northwestern University Press.

Ettinghausen, Richard. 1947. Al. Ghazali on Beauty, In Art and Tho: ght. Issued in Honour of Dr. Ananda K. Coomaraswamy. edited by K. Baharatha Lyer. London: Luzac.

Fraser, I. and Henmi, R. 1994. Envisioning Architecture: An Analysis of Drawings. New York: Van Nostrand Reinhold.

Merleau-ponty. 1962. Phenomenology of Perception, Trans by Colin Smith. New York: Humanities Press.