بررسی شاخصه های تجربۀ اوج عرفانی در غزل های بیدل دهلوی بر اساس نظریّۀ خودشکوفایی آبراهام مزلو

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 2، دوره 15، شماره 56، آذر 1398، صفحه 43-70   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

رضا جلیلی^{* 1}؛ نسرین فقیه ملک مرزبان²

¹دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی نیشابور

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه الزهراء

چکیده

با استفاده از نقد روان‌شناسی که برای تحلیل متون ادبی به کار گرفته می‌شود، کنکاشی در لایه‌های زیرین شخصیّت صاحب اثر و متن آفریده‌شده از سوی او، صورت می‌گیرد. انسان‌گرایی یکی از مکاتب روان‌شناسی است که در آن به جنبه‌های مثبت انسانی توجه شده است. آبراهام مزلو به عنوان چهرۀ اصلی این مکتب، با ارائۀ نظریّۀ خودشکوفایی به توصیف انسان سالم و بالنده پرداخته است. تجربۀ اوج یکی از معیارهای اصلی نظریّۀ مذکور است که مبانی آن شباهت‌های زیادی به آراء شاعران عارف مسلک مسلمان از جمله بیدل دهلوی در باب فنا، وصال، وحدت و اتّحاد دارد. دیوان بیدل سرشار از توصیف تجربیّات عاشقانه‌ای است که سالک کمال‌جو با آن روبه‌رو شده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی، نمودهای تجربۀ اوج را در غزل‌های بیدل با رویکرد به یافته‌های مزلو کاویده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد مواردی مانند گشوده‌شدن افق نامحدود در برابر دیدگان، احساس شدید وجد و حیرتی فرامکانی و فرازمانی، احساس یکپارچگی و بی‌خویشتنی و گرایش به شعر، عرفان و مذهب در آزمودنی‌های مزلو و تجربه‌های بیان‌شده از سوی بیدل مشابه است.

کلیدواژه‌ها

بیدل دهلوی؛ شعر عرفانی؛ مزلو؛ خودشکوفایی؛ تجربه‌های اوج

مراجع

احمد، ظهورالدّین. 1374. نقد شعر فارسی در پاکستان و هند. اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

ال. پتری، هربرت. 1382. «آبراهام مَزلو و خودشکوفایی». ترجمۀ جمشید مطهّری طشی. مجلّۀ معرفت. ش69. صص 100-94.

بیدل دهلوی، عبدالقادربن عبدالخالق. 1380. دیوان. به تصحیح اکبر بهداروند. تهران: پیک.

پژمان، عارف. 1356. «بیدل؛ شاعر فطرت و حیرت»، بخش1. مجلّۀ گوهر. ش57. صص 712-707.

جوانی، حجّت‌الله و خادمی، سمیّه. 1393. «منشأ آفرینش و جایگاه انسان در شعر بیدل دهلوی». فصلنامۀ مطالعات شبه‌ قارّۀ دانشگاه سیستان و بلوچستان. س6. ش18. صص 28-7.

جورارد، سیدنی.ام و لاندسمن، تد. 1387. شخصیّت سالم از دیدگاه روان‌شناسی انسان‌گرا. ترجمۀ فرهاد منصف. اصفهان: جهاد دانشگاهی.

حسینی، حسن. 1368. بیدل، سپهری و سبک هندی. چ2. تهران: سروش.

داداش‌رستمی ثالث، محمود. 1384. «بیدل در آیینۀ تاریخ (تصوّف و عرفان از نگاه بیدل)». مجلّۀ عرفان اسلامی. س2. ش6. صص 98-83.

دارابی، جعفر. 1388. نظریّه‌های روان‌شناسی شخصیّت (رویکرد مقایسه‌ای). تهران: آییژ.

روحانی، مسعود و سیاوش حق‌جو و علی‌اکبر شوبکلایی. 1394. «بررسی وحدت وجود در رباعیّات بیدل دهلوی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س11. ش38. صص163-127.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1361. نقد ادبی. ج2. چ3. تهران: امیرکبیر.

سیاسی، علی‌اکبر. 1389. نظریّه‌های شخصیّت یا مکاتب روان‌شناسی. چ13. تهران: دانشگاه تهران.

سیف، علی‌اکبر. 1390. روان‌شناسی پرورشی نوین: روان‌شناسی یادگیری و آموزش. تهران: دوران.

شعاری‌نژاد، علی‌اکبر. 1370. روان‌شناسی عمومی. ج1. چ4. تهران: توس.

شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا. 1371. شاعر آیینه‌ها (بررسی سبک هندی و شعر بیدل). چ3. تهران: آگاه.

ـــــــــــــــــــــــــ . 1376. شاعری در هجوم منتقدان. چاپ اوّل. تهران: آگه.

شمیسا، سیروس. 1379. سبک‌شناسی شعر. چ6. تهران: فردوس.

شولتس، دوان. 1383. نظریّه‌های شخصیّت. ترجمۀ یوسف کریمی و همکاران. چ4. تهران: ارسباران.

صفا، ذبیح‌الله. 1384. تاریخ ادبیّات ایران. ج4. چ4. تهران: فردوس.

ضیایی، عبدالحمید. 1387-1386. «بررسی اندیشه‌های فلسفی در شعر بیدل دهلوی»، مجلّۀ قند پارسی ش 39و40، صص 218-201.

فتوحی رودمعجنی، محمود. 1393. بلاغت تصویر. چ3. تهران: سخن.

کاظمی، محمّدکاظم. 1387. کلید درِ باز؛ رهیافت‌هایی در شعر بیدل. تهران: سورۀ مهر.

کریمی، یوسف. 1389. روان‌شناسی شخصیّت. چ15. تهران: ویرایش.

گورین، ویلفرد و همکاران. 1370. راهنمای رویکردهای نقد ادبی. ترجمۀ زهرا میهن‌خواه. تهران: اطّلاعات.

لاندین، رابرت ویلیام. 1383. نظریّه‌ها و نظام‌های روان‌شناسی. ترجمۀ یحیی سیّدمحمّدی. تهران: توس.

مزلو، آبراهام. اچ. 1367. روان‌شناسی شخصیّت سالم. ترجمۀ شیوه رویگران. تهران: هدف.

ــــــــــــــــ . 1372. انگیزش و شخصیّت. ترجمۀ احمد رضوانی. چ3. تهران: آستان قدس رضوی.

ــــــــــــــ . 1386. زندگی در اینجا و اکنون؛ هنر زندگی متعالی. ترجمۀ مهین میلانی. چ2. تهران: فراروان.

موسوی سیرجانی، سهیلا. 1387. «زهد پارسا». فصلنامۀ ادبیّات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س 4. ش12. صص 113-99.

نبی، هادی. 1376. عبدالقادر بیدل دهلوی (زندگی، نقد و بررسی و گزیدۀ آثار). ترجمۀ دکتر توفیق سبحانی. تهران: قطره.

ولک، رنه و وارن، آوستن. 1382. نظریّۀ ادبیّات. ترجمۀ ضیا موحد و پرویز مهاجر. چ2. تهران: علمی و فرهنگی.

هاشمی، جمال. 1378. سعدی و روان‌شناسی نوین. تهران: شرکت سهامی انتشار.

 

English sources

Francis, Nedra H & Kritsonis, William A. (2006). »A Brief Analysis of Abraham Maslow's Original Writing of Self-Actualizing People: A Study of Psychological Health«, Doctoral Forum; National Journal Of Publishing And Mentoring Doctoral Student research, Vol 3. No. 1, p.p 1-7.

Pardee, Ronald L. (1990). »Motivation Theories of Maslow, Herzberg, McGregor & McClelland. A Literature Review of Selected Theories Dealing with Job Satisfaction and Motivation«, to the educational resources information center (ERIC), p.p 1-24.