کاربرد مکر و مکراندیشی در حکایت‌های تمثیلی جانوران در مرزبان نامه

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 3، دوره 11، شماره 40، شهریور 1398، صفحه 43-63   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

حسین عباس نژاد¹؛ پروانه عادلزاده^{* 2}؛ کامران پاشایی فرخی³

¹علوم انسانی، دانشکده زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی تبریز، ایران

²عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد تبریز

³استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد تبریز ـ ایران

چکیده

حیوانات با ایفای نقش تمثیلی و نمادین جدای از اینکه، موجب غنای محتوا و جذابیّت حکایت‌ها می‌شوند، شاعران و نویسندگان متون نظم و نثر از رویکرد تمثیلی نقش آنها، بیشتر برای تحقق اهداف اخلاقی، تعلیمی، اجتماعی و سیاسی سود می‌جویند. در این حکایت‌ها بیشتر از مصلحت اندیشی، حزم، مکر اندیشی، حرص و طمع، ترک هوی و هوس، تدبیر و عمل در کارها سخن می‌رود. در این مقاله، ملاک انتخاب حکایت‌ها حضور شخصیّت‌های حیوانی فعّال در حوادث و ماجراهاست. اغلب در این گونه حکایت‌ها شخصیّت حیوان تنها سخن می‌گوید، گاهی مطابق طبیعت حیوانی عمل می‌کند و انگیزه‌های حیوانی دارد و گاهی انگیزه‌ها و اعمال نسبت داده شده به انسان را در بر می‌گیرد. هر حیله و چاره اندیشی مثمر واقع نمی‌شود، بلکه باید با مشورت خردمندان همراه باشد. در پژوهش حاضر که به شکل بنیادی بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای و به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است، نشان داده شده است که مکر به صورت فریفتن حریف عملی می‌شود و قهرمان در اصل از یک خطای ادراکی او که مبتنی بر عادت است، استفاده می‌کند. این تحقیق برتری مکر وحیله را بر زور و قدرت و شجاعت گوشزد می‌کند و یادآوری می‌کند: آنان که با چاره اندیشی و تدبیر به مقابله با دشمن می‌روند، پیروزتر از کسانی هستند که تنها به تیغ تیز و زور بازو متکی هستند.

کلیدواژه‌ها

حیوان؛ تمثیل؛ مرزبان نامه؛ مکر؛ حکایت

مراجع

قرآن کریم

1. اشتراوس، لئو. (١٣٨١). روان شناسی استبداد، ترجمه محمد حسین سروری، تهران: نگاه.
2. بهار، محمّدتقی «ملک الشعرا». (1373). سبک شناسی، ج سوم، تهران: امیرکبیر، چ ششم.
3. پاشایی فخری، کامران. (١٣٩٣). جلوه‌های تعلیمی و غنایی نیش و نوش عقرب در ادب فارسی و اساطیر ملل، فصل‌نامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاداسلامی واحد بوشهر. سال ششم، (ش پ:٢٠)، تابستان 93، ص ٤٤-٢٥.
4. پور نامداریان، تقی. (1391). رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تهران: علمی و فرهنگی، چ هشتم.
5. تقوی، محمّد. (1376). حکایت‌های حیوانات در ادب فارسی، تهران: روزنه.
6. تورس، باب. (1396). اقتصاد سیاسی حقوق حیوانات، ترجمۀ گلناز ملک، تهران: مرکز.
7. خراسانی، محبوبه و مزداپور، کتایون و ذنوبی، طیبه. (1389). تحلیل ساختاری مکر و حیله زنان در قصه‌های هزار و یک شب، پژوهش‌های ادبی، سال هفتم، شمارۀ ٣٠ و ٢٩، ص 25-20.
8. خطیبی، حسین. (1390). فن نثر در ادب فارسی، تهران: زوّار، چ چهارم.
9. دهخدا، علی اکبر. (1334). لغت نامه، ج 45، تهران: مؤسسۀ لغت نامۀ دهخدا.
10. دهقانیان، جواد. (١٣٩٠). بررسی کارکرد قدرت و فرهنگ سیاسی در کلیله و دمنه، پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی (علمی-پژوهشی) دانشکده ادبیات و علوم انسانی - دانشگاه اصفهان، سال چهل و هفتم، دورۀ جدید، سال سوم، شمارۀ یک، (ش، پ٩)، ص ١٠٤-٩١.
11. سجادی، حسین. (1379). مجموعۀ کامل مرزبان نامه به زبان فارسی امروز، تهران: آرون، چ دوم.
12. سعدی، شیخ مصلح الدین. (1374). گلستان سعدی، مصحح غلام حسین یوسفی، تهران: خوارزمی، چ چهارم.
13. شریفی، محمد و اشتیاقی، نسرین. (١٣٩٤). مکر و چگونگی انتساب آن به خداوند، مطالعات قرآنی، سال ششم، شمارۀ ٢٢، ص 43-٢٧.
14. طباطبایی، سیّد محمد حسین. (١٤١٧ق). المیزان فی تفسیر القران، قم: جامعه مدرسین، چ پنجم.
15. عباس زاده، فاضل، جبّاری، مهدی. (١٣٩٤). نقش تمثیلی حیوانات در روند داستان‌های شاهنامه، فصل‌نامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی - واحد بوشهر. دورۀ هفتم، (ش.پ: ٢٦)، زمستان 94، ص ١٣٢-١١١.
16. غلامحسین زاده، غلامحسین و قاسم زاده، سیّد علی. (١٣٨٩). رفتار شناسی مکر و نیرنگ در جامعه استبدادی از نگاه مولانا، نشریّۀ نثر پژوهی ادب و زبان فارسی (ادب و زبان سابق)، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید با هنر کرمان، دوره جدید، شمارۀ (پیاپی ٢٥)، ص 182-١٥٨.
17. قبادیانی، ناصرخسرو. (1378). دیوان اشعار، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران، چ پنجم.
18. منشی، ابوالمعالی، نصرالله. (1381). کلیله و دمنه، تصحیح و توضیح مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر، چ بیست و دوم.
19. میبدی، ابوالفضل رشید الدین. (١٣٧٥). کشف الاسرار وعده الأبرار، به اهتمام علی اصغر حکمت، تهران: امیر کبیر، چ سوم.
20. میرصادقی، جمال. (1394). ادبیات داستانی، تهران: سخن، چ هفتم.
21. وراوینی، سعدالدّین. (1373). مرزبان نامه، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی علی شاه، چ پنجم.