بررسی فقهی حقوقی تأثیر فسخ معامله مبنا بر معاملات تملیکی متعاقب

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

مقاله 5، دوره 15، شماره 57، آذر 1398، صفحه 95-116   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2019.669371

نویسندگان

رضا زارعی^{* 1}؛ لیلا رحیمی²

¹استادیار گروه حقوق خصوصی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

²دانشجوی کارشناسی ارشد گروه حقوق خصوصی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

چکیده

محور اصلی این نوشتار و آنچه بیش از همه محل نزاع واقع شده این است که در مواردی پس از وقوع دو یا چند معامله متوالی نسبت به مورد معامله، ناقل­ مالکیت برای فسخ ­معامله ­مبنا اقدام می­کند. در مواجهه با چنین­ قضیه و راجع به چگونگی تصرفات­ حقوقی منتقل­الیه و ایادی بعد از او، حقوق­دانان، فقها و حتی دادگاه­ها اتفاق ­نظر نداشته و آراء  متناقضی صادر می­کنند، که متأسفانه به حقوق ذینفع ثالث لطمه وارد می­آورد. تأمل در مجموع مواد مرتبط با این موضوع در قانون مدنی، خصوصاً ماده­ی 454 و نیز مداقه در آرای فقها و حقوق­دانان، روشن می­سازد که قانونگذار نظر حقوق­دانان و فقهایی را مورد متابعت قرار داده است که در مسأله تصرفات حقوقی منتقل­الیه، میان خیارات قانونی و خیارات قراردادی قائل به تفکیک شده و صرفاً در قسم اخیر، تصرفات وی را غیر نافذ می­داند. لکن در خصوص اعمال خیارات قانونی توسط ذوالخیار، باید گفت که به دلیل صحت تصرفات انجام گرفته از سوی مشتری، تصرف مزبور به مثابه تلف مال موضوع قرارداد بوده و در نتیجه بایع صرفاً مستحق بدل خواهد بود. در پژوهش پیش­رو تلاش شده است تا اقوال گوناگون و متشتت موجود در فقه و حقوق­ موضوعه در رابطه با ماهیت تصرفات مزبور دسته­بندی و ضمن بیان مبانی و آثار مترتب بر هریک با تکیه بر مواد قانونی و اصول و قواعد حقوقی به تحلیل و نقد آنها پرداخته و به درستی تبیین شود. لذا تأثیر تحلیل ­حاضر در مرحله­ کاربرد (رویه قضایی) غیر قابل­ انکار است

کلیدواژه‌ها

فسخ؛ معامله مبنا؛ معامله متعاقب؛ تصرف؛ حقوق ثالث

مراجع

1. اصفهانی، محمد حسین، (1418ق)، حاشیه کتاب المکاسب، جلد دوم، نشر أنوارالهدی، ­قم، چاپ اول.
2. امامی، سید حسن، (1372)، حقوق مدنی، جلد اول، کتابفروشی اسلامیه، تهران، چاپ دوازدهم.
3. انصاری، مرتضی، (1415)، المکاسب (خیارات)، جلد ششم، تراث الشیخ الاعظم، قم، چاپ اول.
4. باریکلو، علیرضا، (1394)، عقود معین، جلد اول، نشر میزان، تهران، چاپ اول.
5. باقری­اصل، حیدر، (1390)، بررسی تحلیلی احکام عمومی فسخ عقود لازم، انتشارات دانشگاه تبریز، تبریز، چاپ اول.
6. بروجردی عبده، محمد، (1380)، حقوق مدنی، انتشارات مجد، تهران، چاپ اول.
7. بیات، فرهاد؛ بیات، شیرین، (1397)، شرح جامع قانون مدنی، انتشارات ارشد، تهران، چاپ پانزدهم.
8. جعفری­­لنگرودی، محمد جعفر، (1394)، صد مقاله در ­روش تحقیق در علم حقوق، انتشارات گنج دانش، تهران، چاپ دوم.
9. جعفری­­لنگرودی، محمد جعفر، (1393)، فلسفه عمومی حقوق، انتشارات گنج­دانش، تهران، چاپ دوم.
10. جعفری­لنگرودی، محمد جعفر، (1387)، مجموعه محشی قانون مدنی، انتشارات گنج دانش، تهران، چاپ سوم.
11. جعفری­مدنی، سیاوش، (1386)، آثار فسخ قراردادها، پایان­نامه کارشناسی ارشد حقوق خصوصی، دانشگاه تهران.
12. حائری شاه­باغ، سید علی، (1329)، شرح قانون مدنی، جلد سوم، انتشارات وزارت دادگستری، تهران، چاپ اول.
13. حسنی، محمدمهدی، (1391)، «بررسی­ فقهی حقوقی انتقال ­مبیع در اثنای مدت خیار تخلف از شرط»، قابل دسترس در سایت www.dad_law. blogfa.com/post/aspx-184، صص 13-1.
14. حسینی عاملی، سید جواد بن محمد، (1419ق)، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، جلد چهاردهم، محقق: محمد باقر خالصی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول.
15. دمرچیلی و همکاران، (1387)، قانون تجارت در نظم حقوقی کنونی، انتشارات میثاق عدالت، تهران، چاپ هشتم.
16. ره­پیک، حسن، (1387)، عقود معین، جلد اول، انتشارات خرسندی، تهران، چاپ­اول.
17. زینالی، مهدی، (1395)، دعوای فسخ معامله در رویه دادگاه­ها، انتشارات چراغ دانش، تهران، چاپ دوم.
18. سکوتی، رضا، (بهار و تابستان 1392)، «بررسی مبنای بقای اجاره و قلمرو شمول صدر ماده 454 قانون مدنی»، نشریه فقه و حقوق اسلامی، سال سوم، شماره 6، صص 163- 127.
19. سکوتی نسیمی، رضا، (پاییز 93)، «شرط عدم تصرفات ناقل در مبیع و ثمن»، مجله دیدگاه­های حقوق قضایی، شماره 67، صص 164- 133.
20. شهیدی، مهدی، (1368)، سقوط تعهدات، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران، چاپ اول.
21. شهیدی، مهدی، (1385)، اصول قراردادها و تعهدات، جلد دوم، انتشارات مجد، تهران، چاپ چهارم.
22. صفایی، حسین، (1395)، حقوق مدنی، جلد دوم، نشر میزان،  تهران، چاپ بیست و چهارم.
23. صقری، محمد، (1388)، حقوق بازرگانی ­«ورشکستگی»، شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ دوم.
24. طباطبایى یزدى، سید محمد کاظم «صاحب عروه»، (1421)، حاشیه المکاسب، جلد دوم، مؤسسه اسماعیلیان، قم، چاپ دوم.
25. طوسی، محمد بن حسن، (1387)، المبسوط فی فقه الامامیه. جلد دوم، المکتبه المرتضویه، تهران، ­چاپ سوم.
26. عدل، مصطفی، (1373)، حقوق مدنی، به کوشش محمدرضا بندرچی، انتشارات بحرالعلوم، قزوین، چاپ اول.
27. فتحی­پور، علی، (فروردین 1340)، «فسخ عقود و آثارمترتبه بر آن»، مجله کانون وکلا، شماره 75، صص 84–78.
28. قاسم­زاده، سید مرتضی و همکاران، (1393)، تفسیر قانون مدنی، انتشارات سمت، تهران، چاپ ششم.
29. قاسمی، محسن، (1382)، انتقال مالکیت در عقد بیع، انتشارات دانشگاه امام صادق، تهران، چاپ اول.
30. کاتوزیان، ناصر، (1379)، قواعد عمومی قراردادها، جلد دوم، شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ پنجم.
31. کاتوزیان، ناصر، (1383)، قواعد عمومی قراردادها، جلد پنجم، شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ چهارم.
32. کاتوزیان، ناصر، (1384)، اموال و ­مالکیت، نشر میزان، تهران، چاپ نهم.
33. کاتوزیان، ناصر، (1384)، عقود معین، جلد اول، شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ نهم.
34. کاتوزیان، ناصر، (1385)، قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی، نشر میزان، تهران، چاپ سیزدهم.
35. کاتوزیان، ناصر، (1391)، نقد رویه قضایی در امور مدنی، انتشارات جنگل، تهران، چاپ اول.
36. گیلانی، میرزا حبیب­الله «میرزای­رشتی»، (1407ق)، فقه الإمامیه، مقرر: سید محمد کاظم خلخالی، کتابفروشی داوری، قم، چاپ اول.
37. محقق­داماد، مصطفی، (زمستان 1372)، «تحلیل ماده 454­ قانون مدنی»، مجله حقوقی دادگستری، شماره 9، صص 54–45.
38. محقق­داماد، مصطفی، (1393)، نظریه­ عمومی شروط ­­و التزامات، مرکز نشر علوم اسلامی، تهران، چاپ سوم.
39. محمدی، ابوالحسن، (1383)، مبانی استنباط حقوق اسلامی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ هجدهم.
40. موسوی خمینی، روح­­الله، (1421)، کتاب البیع، جلد پنجم، مؤسسه تنظیم و نشرآثار امام خمینی، تهران، چاپ اول.
41. میرزانژاد جویباری، اکبر، (1380)، فسخ و آثار آن در کنوانسیون بیع بین­المللی کالا و مقایسه آن با­ حقوق انگلیس، فرانسه و ­ایران، رساله دکتری حقوق خصوصی، دانشگاه تهران.
42. نجفی، محمد حسن، (1404)، جواهر الکلام، جلد بیست و سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم.
43. نهرینی، فریدون، (1394)، ماهیت و آثار فسخ قرارداد در حقوق ایران، تهران، انتشارات گنج دانش، چاپ چهارم.