استنباط حکم شرعی و اثبات دعوای کیفری در برزخ تعارض ادلّه: نقاط اشتراک و افتراق

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

مقاله 9، دوره 15، شماره 57، آذر 1398، صفحه 179-202   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2019.669375

نویسندگان

امید متقی اردکانی^{* 1}؛ ابولحسن مجتهد سلیمانی²

¹دانشجوی دکتری حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

²استادیار گروه حقوق، دانشگاه خوارزمی تهران، تهران، ایران

چکیده

در سال 1392 هـ.ق قانونگذار جمهوری اسلامی ایران برای نخستین­بار موادی از قانون مجازات اسلامی را به واقعه­ی «تعارض ادلّه­ی اثبات دعوای کیفری» اختصاص داد. در این مواد بدون اشاره به شرایط وقوع تعارض، به برخی مصادیق تعارض ادلّه اثبات دعوا اشاره شده و راهکارهایی ارائه گشته است. اگرچه این اقدام بعنوان نخستین­گامِ قاعده­مندسازی واقعه تعارض ادله اثبات دعوا درخور تقدیر است، اما نمی­تواند راهنمایی جامع و مانع برای قضات محاکم کیفری به شمار آید؛ زیرا ارائه­ی تصویری جامع از واقعۀ یادشده، چه از جنبه شرایط وقوع و چه از جنبه راهکارهای گذار از آن، در گرو مطالعه دیدگاه­های فقهی ـ اصولی در خصوص «تعارض ادله استنباط احکام شرعی» بعنوان خاستگاه قواعد تعارض است. از این رو، پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی تلاش می­کند دیدگاه­های مذکور را واکاوی کرده و هم­گرایی یا واگرایی آنها را نسبت به واقعه­ی تعارض ادلۀ اثبات دعوا آشکار سازد. نتیجه پژوهش بیانگر آن است که شرایط لازم برای وقوع تعارض، اعم از اینکه بر ادله استنباط حکم شرعی سایه افکند یا بر ادله اثبات دعوی، یکسان است؛ حال آنکه گذر از آن در فرایند اثبات دعوای کیفری مستلزم برخی ملاحظات نسبت به فرایند استنباط حکم شرعی است. 

کلیدواژه‌ها

تعارض؛ دلیل؛ حکم؛ اثبات؛ دادرسی

مراجع

1. ابن منظور، ابو الفضل جمال الدین محمد بن مکرم، (1414)،  لسان العرب، جلد 4، انتشارات دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، بیروت.
2. انصاری، مرتضى بن محمد امین، (1416)، فرائد الاُصول، جلد 2ـ1، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم، قم.
3. ایروانی، محمدباقر، (1386)، الحلقه الثالثه فی اسلوبها الثانی، جلد 4، انتشارات قلم، تهران.
4. بجنوردی، حسن، (1377)،  القواعد الفقهیه، جلد 1، انتشارات نشر الهادی، قم.
5. بستانی، فواد افرام، (1375)، فرهنگ ابجدی الفبایی عربی ـ فارسی، ترجمۀ رضا مهیار، انتشارات اسلامی، تهران.
6. جوادی آملی، عبدالله، (1382)، کارآمدی عقل در استنباط احکام فقهی، مجلۀ فقه و مبانی حقوق اسلامی، شماره 1.
7. حائری یزدی، عبدالکریم، (1418)، دُرر الفوائد، جلد 2، مؤسسه النشر الاسلامی، قم.
8. حائری، محمد حسین بن عبدالرحیم، (1404)، الفصول الغرویه فی الاصول الفقهیة، جلد 1، انتشارات دار احیاء العلوم الاسلامیه، قم.
9. حکیم، محمد تقى بن محمد سعید، (1418)، الأصول العامه فی الفقه المقارن، انتشارات مجمع جهانی اهل بیت (ع)، قم.
10. حلّى، حسن بن یوسف، (1404)، مبادی الوصول إلى علم الأصول، انتشارات المطبعه العلمیه، قم.
11. حیدرى، على­نقى، (1412)، اصول الاستنباط، انتشارات لجنه اداره الحوزه العلمیه، قم.
12. خراسانی، محمد کاظم ­بن­ حسین، (1409)، کفایه الاصول، مؤسسه آل­البیت علیهم­السلام، قم.
13. رشتی، حبیب الله، (1401)، کتاب القضاء، جلد 1، انتشارات دار القرآن الکریم، قم.
14. رشتی، حبیب الله، (بی­تا)، بدایع الافکار، مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام، قم.
15. زراعت، عباس و امید متقی اردکانی، (1394)، تعارض ادله در اثبات جرایم مستوجب قصاص، دیه و تعزیر: مصادیق و راهکارها،  مجلۀ آموزه­های حقوق کیفری، شمارۀ 10.
16. زراعت، عباس و امید متقی اردکانی، (1394)، تعارض ادلۀ اثبات دعاوی کیفری: پیامدها و راهکارها،  مجلۀ مطالعات فقه و حقوق اسلامی، شمارۀ 13.
17. زراعت، عباس، (1389)، قاعدۀ قرعه، فصلنامه حقوق، شمارۀ 101.
18. زراعت، عباس، (1391)، مبانی استنباط حقوق، انتشارات میزان، تهران.
19. صدر، محمد باقر، (1417)، بحوث فی علم الأصول، جلد 7، انتشارات موسسه دایره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم.
20. طباطبایی حکیم، محمدسعید، (1414)، المحکم فی اصول الفقه، جلد 6، مؤسسه المنار، قم.
21. طباطبایی حکیم، محمدسعید، (1428)، الکافی فی أصول الفقه، جلد 2، انتشارات دار الهلال، بیروت.
22. قافی، حسین، و سعید شریعتی، (1392)، اصول فقه کاربردی، جلد 3ـ2، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تهران.
23. قبله­ای خویی، خلیل، (1387)، علم اصول در فقه و قوانین موضوعه، انتشارات سمت، تهران.
24. متولی، کاظم، (1384)، افکار عمومی و شیوه­های اقناع، انتشارات بهجت، تهران.
25. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، (1403)، بحار الأنوار الجامعة لدُرر اخبار الائمه الاطهار، جلد 2، مؤسسه الوفاء، بیروت.
26. محمدی، ابوالحسن، (1392)، مبانی استنباط حقوق اسلامی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
27. معین، محمد، (1363)، فرهنگ فارسی، جلد 1، انتشارات امیرکبیر، تهران.
28. مغنیه، محمدجواد، (1975)، علم أصول الفقه فی ثوبه الجدید، انتشارات دار العلم للملایین، بیروت.
29. مکارم­ شیرازی، ناصر، (1370)، القواعد الفقهیه، جلد 2ـ1،  انتشارات مدرسه الامام علی بن ابی طالب( ع)، قم.
30. ملکى، مجتبى، (1379)، فرهنگ اصطلاحات اصول، جلد 2، انتشارات عالمه، قم.
31. موحدی لنکرانی، محمد فاضل، (1383)،  القواعد الفقهیه، انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، قم.
32. موسوی خمینى، روح الله، (1410)، الرسائل، جلد 1، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم.
33. موسوی خویی، ابوالقاسم، (1419)، دراسات فی علم الأصول، جلد 4، مؤسسه دایره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام‏، قم.
34. میرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمدحسن، (1430)، القوانین المحکمه فی الأصول، جلد 4، انتشارات احیاء الکتب الاسلامیه، قم.
35. نائینى، محمد حسین، (1375)، فوائد الاصول، جلد 4، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

نجفی، محمدحسن، (1404)، جواهرالکلام فی شرایع الاسلام، جلد42، انتشارات دار إحیاء التراث العربی‌، لبنان