بررسی پیشینه‌ اساطیر بین‌النهرینی و هندی در منظومه‌ غنایی گل و نوروز خواجوی کرمانی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 7، دوره 15، شماره 57، اسفند 1398، صفحه 173-192   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

سمانه عباسی¹؛ سیدحسن طباطبایی^{* 2}؛ عصمت اسماعیلی³

¹دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سمنان

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سمنان

³دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سمنان

چکیده

خواجوی کرمانی، از شعرای بزرگ قرن هشتم هجری، منظومة گل و نوروز را، که به گفتۀ خود به لفظ هندی بوده است و داستان‌پردازان بابل آن را ترتیب داده‌اند، به درخواست معشوقی می‌سراید و به حامی خود تقدیم می‌کند. با وجود اینکه این منظومه شباهت‌های بسیاری به خسرو و شیرین نظامی دارد، به دلیل وجود چند داستان فرعی عاشقانه، آرایه‌های ادبی بسیار و مضامین حماسی، رزمی و عرفانی به اثری منحصربه‌فرد تبدیل شده است. اما در کنار آن، با استناد به گفتۀ‌ خود خواجو، می‌توان شاهد حضور باورها و روایات اساطیری دو سرزمین هند و بابل در این منظومه نیز بود؛ دو سرزمینی که تأثیر فرهنگ و عقاید و اساطیر‌شان بر باورها و روایات اساطیری، مذهبی و حماسی ایران به اثبات رسیده است. در این مقاله، با نظر به گفتۀ‌ خواجو و چنین تأثیری، با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی پیشینۀ‌ اسطوره‌ای گل و نوروز پرداخته شده است و ارتباط آن با روایت اسطوره‌ای ایندرای هندی و آب‌ها یا گاوهای دربند اهریمن و از سوی دیگر با ایزدبانوی برکت‌بخش بین‌النهرینی و همسر او مشخص شده و صحت گفتۀ خواجو و حضور مضامین اساطیری، در روایات عاشقانه نیز به اثبات رسیده است.

کلیدواژه‌ها

اسطوره؛ منظومة‌ غنایی؛ گل و نوروز؛ اساطیر بین‌النهرینی؛ اساطیر هندی

مراجع

آیدنلو، سجاد. 1388. از اسطوره تا حماسه (هفت‌گفتار در شاهنامه‌پژوهی). چ2. تهران: سخن.

ادهم، نیما 1392. «بررسی تطبیقی اهریمنان خشکی در شاهنامۀ فردوسی و حماسۀ رامایانا». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9. ش32. صص18ـ1.

الیاده، میرچا. 1394. رساله در تاریخ ادیان. ترجمۀ جلال ستاری. چ5. تهران: سروش.

ایونس، ورونیکا. 1381. اساطیر هند. ترجمۀ محمدحسین باجلان فرخی. چ2. تهران: اساطیر.

بهار، مهرداد. 1385. جستاری در فرهنگ ایران. به کوشش ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: اسطوره.

ــــــــــ . 1391. پژوهشی در اساطیر ایران. چ9. تهران: آگه.

پارساپور، زهرا. 1383. مقایسۀ زبان حماسی و غنایی با تکیه بر خسرو و شیرین و اسکندرنامۀ نظامی. تهران: دانشگاه تهران.

پورداوود، ابراهیم. 1394. یشت‌ها. ج1و2. تهران: نگاه.

جوادی زاویه، سیدمجید و عباس ماهیار. 1395. «نگاهی به تمثیل در «گل و نوروز» خواجوی کرمانی». فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی. س8. ش 30. صص100ـ79.

چراغی، مهدیه و احمد ذاکری. 1394. «سیمای فرهنگ عامه در آیینۀ شعر خواجوی کرمانی». فصلنامۀ تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا). س7. ش23. صص106ـ79.

خواجوی کرمانی، کمال‌الدین ابوالعطا. 1350. گل و نوروز. به اهتمام و کوشش کمال عینی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

ذوالفقاری، حسن. 1394. یکصد منظومۀ عاشقانۀ فارسی. تهران: چرخ.

سرکاراتی، بهمن. 1378. سایه‌های شکارشده (گزیدۀ مقالات فارسی). تهران: قطره.

غلامپور دهکی، سکینه و محمد پشت‌دار. 1394. «بررسی تطبیقی کارکردهای پیشگویی در حماسه‌های بزرگ جهان (شاهنامه، ایلیاد، ادیسه)». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س11. ش41. صص281ـ251.

فرضی، حمیدرضا و فرناز فخیمی فاریابی. 1396. «ریخت‌شناسی منظومۀ گل و نوروز خواجوی کرمانی بر اساس نظریۀ ولادیمیر پراپ». فنون ادبی. س9. ش2. صص132ـ119.

فریزر، جیمز جورج. 1396. شاخۀ زرین (پژوهشی در جادو و دین). ترجمۀ کاظم فیروزمند. چ10. تهران: آگاه.

کرتیس، وستا سرخوش. 1394. اساطیر ایران. ترجمۀ مهدی باقی و شیرین مختاریان. آبادان: پرسش.

گری، جان. 1378. اساطیر خاور نزدیک (بین‌النهرین). ترجمۀ محمدحسین باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

گزیدۀ سرودهای ریگ‌ودا. 1348. ترجمۀ محمدرضا جلالی نائینی. تهران: تابان.

لاهیجی، شهلا و مهرانگیز کار. 1392. شناخت هویت زن ایرانی در گسترۀ پیش از تاریخ و تاریخ. چ5. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

مختاریان، بهار. 1392. درآمدی بر ساختار اسطوره‌ای شاهنامه. چ2. تهران: آگه.

مک‌کال، هنریتا. 1396. اسطوره‌های بین‌النهرینی (از مجموعۀ جهان اسطوره‌ها 2). ترجمۀ عباس مخبر. چ4. تهران: مرکز.

میرفندرسکی، مریم و افسانه صحتی گرگانی. 1394. «بررسی منظومه و عناصر داستانی گل و نوروز خواجوی کرمانی». همایش بین‌المللی جستارهای ادبی، زبان و ارتباطات فرهنگی. س1. صص31ـ1.

هوشیاری، بهمن و هادی خدیور. 1393. «جلوه‌های عرفانی در منظومۀ عاشقانۀ گل و نوروز». فصلنامۀ عرفانیات در ادب فارسی. س5. ش19. صص199ـ182.