تحلیل اسطوره شناختی آیین بلاگردانی در حدیقه سنایی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 3، دوره 15، شماره 57، اسفند 1398، صفحه 71-93   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

زهرا براتیه¹؛ قربانعلی ابراهیمی^{* 2}؛ مهرداد چترایی²

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

چکیده

بلاگردانی یک آیین اسطورهای  مذهبی است که در میان اقوام و ملل مختلف با اهداف گوناگون از دیرباز رواج داشته است. بسیاری از سنتهای اسطورهای و کهن برای دور ماندن از بلایا و یا رفع آن، روشهای مختلف بلاگردانی را توصیه کردهاند. در ادبیات کلاسیک فارسی از سنایی به عنوان یکی ازنخستین حلقههای نوآوری و گسترش مضامین و اندیشههای عرفانی، تعلیمی و حکمی نام بردهاند، اماسنایی به شهادت شمار زیادی از ابیات مثنوی حدیقة الحقیقه‌اش  با اساطیر به خوبی آشنایی داشته و از مصادیق و فرهنگ عامهای که در روزگار وی رایج بوده است به خوبی بهره برده است. در پژوهشحاضر که به شکل بنیادی بر پایة مطالعات کتابخانهای و با روش توصیفی  تحلیلی انجام شده است،سعی کردیم تا نشان دهیم سنایی در حدیقة الحقیقه‌ صورتهای گوناگون مصادیق بلاگردانی از جملهقربانی، حرز و تعویذ، دعانویسی و دودکردن اسپند برای دفع چشمزخم را مورد توجه قرار داده است.برای روشن شدن این امر، پس از تحلیل باور بلاگردانی به تحلیل مصادیق یافتشده در حدیقة سناییخواهیم پرداخت، در نهایت نشانههای آیین بلاگردانی در این اثر مشخص و مورد تحلیل قرار گرفته است. یافتههای تحقیق حاکی از آن است که سنایی به جنبههای اسطورهای آیین بلاگردانی که اشاره نمودیم کاملاً آشنا است و توانسته به هنریترین وجه ممکن آن را در مثنوی حدیقه بهکار ببرد.

کلیدواژه‌ها

سنایی؛ حدیقة‌الحقیقه؛ باورهای عامیانه؛ بلاگردانی؛ انتقال شر

مراجع

قرآن کریم.

آقاخانی بیژنی، محمود، سیدمرتضی هاشمی باباحیدری و اسماعیل صادقی. 1396. «باور بلاگردانی در قوم بختیاری». دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه. س 5. ش14. صص 67ـ 49.

آیدنلو، سجاد. 1389. «بررسی و تحلیل چند رسم پهلوانی در متون حماسی». مطالعات داستانی. س1. ش1. صص36ـ5.

ابومحبوب، احمد. 1388. «لال شیش؛ چوب بلاگردان، تیر آرش». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5. ش16. صص23ـ9.

احمدسلطانی، منیره. 1384. ژرف‌ساخت فرهنگ عامه ایرانی. چ 1. تهران: روزگار.

اسلامی‌ندوشن، محمدعلی. 1372. داستان داستان‌ها. چ 2. تهران: آثار.

انجوی‌شیرازی، ابوالقاسم. 1352. تمثیل و مثل. چ 1. تهران: امیرکبیر.

انوری‌گیوی، حسن و همکاران. 1370. زبان و نگارش فارسی. چ 2. تهران: سمت.

بزرگ‌بیگدلی، سعید، هیبت‌الله اکبری گندمانی و علیرضا محمدی کله‌سر. 1386. «نمادهای جاودانگی (تحلیل و بررسی نماد دایره در متون دینی و اساطیری)». نشریۀ علمی پژوهشی گوهر گویا. س1. ش1. صص 97ـ 79.

بلوک‌باشی، حسین. 1391. «باطل‌السحر». دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی. چ 1. تهران: مؤسسه دایرة‌‌المعارف بزرگ اسلامی.

بهشتی، احمد. 1380. «تحلیل معجزه با نگاهی به تأثیر نفس در بدن». مکتب اسلام. ش8. صص31ـ23.

توسل‌پناه، فاطمه. 1395. توتم و تابو در شاهنامه با نگاهی به یادگار زریران و کارنامۀ اردشیر بابکان. چ 2. تهران: ثالث.

جاهودا، گوستاو. 1371. روان‌شناسی خرافات و بلایا. ترجمة محمد‌تقی براهنی. چ 1. تهران: البرز.

حیدری، حسن و مژگان صادق‌پور مبارکه. 1398. «اسطورۀ خون ( بررسی برخی کارکردهای وابسته به خون و نمود آن در شاهنامه)». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س15. ش55. صص140ـ107.

خانی، حامد (فرهنگ مهروش). 1390. «سیر تحول مفهوم حرز در فرهنگ اسلامی». پژوهشنامۀ تاریخ تمدن اسلامی. س 44. ش1. صص 65ـ83.

خوارزمی، حمیدرضا. 1392. «باور بلاگردانی در شاهنامه». دوفصلنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه. س1. ش2. صص24ـ10.

ده‌بزرگی، ژیلا. 1381. «چشم‌زخم در باور و فرهنگ ایرانیان». چیستا. ش197و196. صص461ـ457.

دهخدا، علی‌اکبر. 1372. لغت‌نامه. چ4. تهران: دانشگاه تهران.

رضی، هاشم. 1381. دانشنامۀ ایران باستان.چ 2. تهران: سخن.

سپاهی، محمد. 1380. «سق‌سیاه، اعتقاد به چشم‌زخم». ماهنامۀ سروش جوان. س2. ش20. صص57ـ54.

سنایی، ابوالمجد مجدودبن آدم. 1329. حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه. به تصحیح مدرس رضوی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

شاورانی، مسعود. 1391.«پژوهشی در فرقۀ صابئین». نشریۀ حبل‌المتین. س1. ش3. صص24ـ50.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1372. تازیانه‌های سلوک. تهران، آگاه.

صرفی، محمدرضا. 1391. باورهای مردم کرمان. چ 1. کرمان: دانشگاه شهید باهنر کرمان.

طرسوسی، ابوطاهر. 1356. داراب‌نامه. به کوشش ذبیح‌الله صفا.چ 1. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

عربستانی، مهرداد. 1383. تعمیدات غرب. چ 1. تهران: افکار نو.

عفیفی، رحیم. 1374. اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته‌های پهلوی. چ 1. تهران: توس.

فرای، نورتوپ. 1388. رمز کل؛ کتاب مقدس و ادبیات. ترجمة صالح حسینی. چ 2. تهران: نیلوفر.

فریزر، جیمزجرج. 1383. شاخۀ زرین. ترجمة کاظم فیروزمند. چ 2. تهران: آگاه.

فقیهی محدث، فریده. 1390. قربانی در ادیان الهی. چ 1. تبریز: مولی علی.

کزازی، میرجلال‌الدین. 1384. نامه باستان. ج 6. چ 1. تهران: سمت.

کومون، فرانتس. 1377. ادیان شرقی در امپراطوری روم. ترجمة ملیحه معلم و پروانه عروج. چ1. تهران: سمت.

گوهرین، سیدصادق. 1390. فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی. ج9. چ4. تهران: زوار.

لطیف‌پور، صبا. 1394. «مراسم قربانی نزد هندی ـ اروپاییان، هندیان و اوپاییان». نامۀ فرهنگستان، ویژه‌نامۀ شبه قارۀ هند. ش5. صص78ـ53.

مجلسی، محمدباقر. 1403. بحارالانوار. ج60. بیروت: مؤسسه الوفا.

محمدی، هاشم. 1386. «چشم‌زخم در ادب و فرهنگ ایران». نشریۀ حافظ. ش44. صص12ـ10.

مزداپور، کتایون. 1369. شایست ناشایست.چ 1. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

مصطفوی. علی‌اصغر. 1369. اسطورۀ قربانی. چ 1. تهران: مؤلف.

میرفخرایی، مهشید. 1390. روایت پهلوی. چ 1. تهران: پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی.

وارنیک. فیلیپ. 1371. فرهنگ خرافات. ترجمه و گردآوری احمدی حجاریان. چ 1. تهران: مترجم.

ویل دورانت، جیمز. 1365. تاریخ تمدن مشرق زمین گاهواره تمدن. ترجمۀ احمد آرام. ع. پاشایی و امیر‌حسین آرایان‌پور. چ 3. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب‌اسلامی.

هدایت، صادق. 1356. نیرنگستان. چ 2. تهران: جاویدان.

English Sources        

Abbott, Kevin. 2001. “the evolution of superstition through optimal use of incomplete information”. Animal Behaviour. 82.

Britannica. 1973. London: Thoemes Press.

Collisen, S.A. (1937). The Evil Eye in Iralian Art, Tribal Rugs. London: Laurence King Publishing.

Omidsalar, Mahmoud. 1992. Encyclopedia Iranica. Edited by Ehsan Yarshater. New York. Vol. 4. pp.44ـ47.