بررسی تطبیقی میزان مشارکت‌های مردمی در اسکان‌های غیررسمی و برنامه‌ریزی شده شهری (نمونه موردی: کوی دادگستری و محله ملازینال تبریز)

مطالعات جامعه شناسی

مقاله 3، دوره 12، شماره 44، آذر 1398، صفحه 47-70   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/jss.2019.669584

نویسندگان

علی پناهی¹؛ مجید داداش‌پور مقدم²؛ اکبر آذرپور³

¹گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز- ایران (نویسنده مسئول).

²دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

³کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

چکیده

تجربیات جهانی نشان می‌دهد که از دهه 1980 میلادی به بعد در برنامه‌های توسعه شهری توجه فزاینده‌ای به رویکرد مشارکتی صورت گرفته است. تا جایی که در حال حاضر مشارکت شهری رمز موفقیت پروژه توسعه شهری و هم­چنین یکی از معیارهای ارزیابی عملکرد نظام مدیریت شهری و ارکان آن (شهرداری‌ها و شورای شهر) است. مشارکت مردم در روند توسعه از چنان اعتباری برخوردار است که توسعه را معادل مشارکت دانسته‌اند. مشارکت یکی از مفاهیم عمده و اصلی توسعه پایدار به شمار می‌رود، از این­رو مدیران شهری همواره سعی کرده‌اند تا با جلب مشارکت مردمی به اهداف خود در زمینه مدیریت بهینه شهر به ویژه در حاشیه شهرها به بهترین نحو ممکن نائل آیند. با توجه به اهمیت مشارکت مردم در مدیریت مطلوب شهر، هدف از انجام این پژوهش، بررسی تطبیقی میزان مشارکت‌های مردمی در اسکان‌های غیررسمی و برنامه‌ریزی شده (نمونه موردی: کوی دادگستری و محله ملازینال) می‌باشد، که در اجرای این هدف، از روش تحقیق توصیفی­ـ تحلیلی و پیمایشی استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش، شهروندان کوی دادگستری و محله ملازینال می‌باشند که بر اساس فرمول کوکران نمونه‌ای به تعداد 385 نفر سرپرست خانوار از دو محله‌ی شهر تبریز به صورت تصادفی انتخاب و اطلاعات به روش اسنادی و میدانی گردآوری شده است و از نرم‌افزار SPSS جهت تجزیه و تحلیل داده‌ها استفاده گردید. در این پژوهش جهت تجزیه و تحلیل داده‌های تحقیق از آزمون آماری One-Sample Test، ضریب همبستگی پیرسن و رگرسیون برای آزمون فرضیات تحقیق استفاده شده است. نتایج حاصل از یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که هر چه میزان سکونت ساکنین در یک محله بیشتر باشد، آن محله از نظر سابقه و قدمت از اهمیت بیشتری برخوردار است و نیز تعلق خاطر و احساس مسئولیت ساکنین محله نسبت به محل سکونت­شان بیشتر می‌باشد. هم­چنین هرچه احساس تعلق اجتماعی شهروندان بیشتر باشد، میزان مشارکت آن‌ها در مدیریت شهری به همان اندازه بیشتر می‌شود.
 

کلیدواژه‌ها

مشارکت؛ اسکان غیررسمی؛ اسکان برنامه‌ریزی شده؛ کوی دادگستری؛ محله ملازینال

اصل مقاله

 

«مطالعات جامعه‌شناسی»

سال یازدهم، شماره چهل و چهارم، پائیز 1398

ص ص 70-47

 

 

 

                                          

 

بررسی تطبیقی میزان مشارکت­های مردمی در اسکان­های غیررسمی و برنامه­ریزی شده شهری (نمونه موردی: کوی دادگستری و محله ملازینال تبریز)

علی پناهی^[1]

مجید داداش­پور مقدم^[2]

اکبرآذرپور^[3]

تاریخ دریافت مقاله:23/5/1398

تاریخ پذیرش نهایی مقاله:12/8/1398

چکیده

تجربیات جهانی نشان می‌دهد که از دهه 1980 میلادی به بعد در برنامه‌های توسعه شهری توجه فزاینده‌ای به رویکرد مشارکتی صورت گرفته است. تا جایی که در حال حاضر مشارکت شهری رمز موفقیت پروژه توسعه شهری و هم­چنین یکی از معیارهای ارزیابی عملکرد نظام مدیریت شهری و ارکان آن (شهرداری‌ها و شورای شهر) است. مشارکت مردم در روند توسعه از چنان اعتباری برخوردار است که توسعه را معادل مشارکت دانسته‌اند. مشارکت یکی از مفاهیم عمده و اصلی توسعه پایدار به شمار می‌رود، از این­رو مدیران شهری همواره سعی کرده‌اند تا با جلب مشارکت مردمی به اهداف خود در زمینه مدیریت بهینه شهر به ویژه در حاشیه شهرها به بهترین نحو ممکن نائل آیند. با توجه به اهمیت مشارکت مردم در مدیریت مطلوب شهر، هدف از انجام این پژوهش، بررسی تطبیقی میزان مشارکت‌های مردمی در اسکان‌های غیررسمی و برنامه‌ریزی شده (نمونه موردی: کوی دادگستری و محله ملازینال) می‌باشد، که در اجرای این هدف، از روش تحقیق توصیفی­ـ تحلیلی و پیمایشی استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش، شهروندان کوی دادگستری و محله ملازینال می‌باشند که بر اساس فرمول کوکران نمونه‌ای به تعداد 385 نفر سرپرست خانوار از دو محله‌ی شهر تبریز به صورت تصادفی انتخاب و اطلاعات به روش اسنادی و میدانی گردآوری شده است و از نرم‌افزار SPSS جهت تجزیه و تحلیل داده‌ها استفاده گردید. در این پژوهش جهت تجزیه و تحلیل داده‌های تحقیق از آزمون آماری One-Sample Test، ضریب همبستگی پیرسن و رگرسیون برای آزمون فرضیات تحقیق استفاده شده است. نتایج حاصل از یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که هر چه میزان سکونت ساکنین در یک محله بیشتر باشد، آن محله از نظر سابقه و قدمت از اهمیت بیشتری برخوردار است و نیز تعلق خاطر و احساس مسئولیت ساکنین محله نسبت به محل سکونت­شان بیشتر می‌باشد. هم­چنین هرچه احساس تعلق اجتماعی شهروندان بیشتر باشد، میزان مشارکت آن‌ها در مدیریت شهری به همان اندازه بیشتر می‌شود.

واژگان­کلیدی: مشارکت، اسکان غیررسمی، اسکان برنامه­ریزی شده، کوی دادگستری، محله ملازینال.

مقدمه

     مشارکت مردم در روند توسعه از چنان اعتباری برخوردار است که توسعه را معادل مشارکت دانسته­اند (ابراهیم­زاده، 1377: 1). تازه­ترین زمینه­ مشارکت، مشارکت شهروندان در اداره­ امور شهرهاست؛ بررسی کشورهایی که با استفاده از اهرم مشارکت مردمی به مبارزه با مسائل و مشکلات شهری برخاسته­اند، حاکی از آن است که مدیریت شهری بیش از اراده­ سیاسی، نیازمند مشارکت مردمی است(علوی­تبار، 1382: 93). مشارکت، کلید اصلی اجرای طرح­های توسعه‌ شهری است به­ طوری ­که یکی از علل اصلی به بن­بست رسیدن هر طرحی، ریشه در بی­توجهی به مشارکت و سهم قابل توجه مردم و نهادهای محلی در اجرا دارد(مهندسین مشاور شارمند، 1382: 100). از مهم­ترین آثار مشارکت در فرآیند برنامه‌ریزی و مدیریت می­توان به ایجاد علاقه و اعتماد در مردم برای توسعه و پیشرفت، تقویت همبستگی اجتماعی و روحیه­ی همکاری و همدلی، استفاده بهینه از منابع و امکانات عمومی و خصوصی و کاهش تمرکزگرایی اشاره کرد(مهدی­زاده و دیگران، 1385: 316). از آن جایی که محلات در کنار همدیگر به شهر معنا و هویت می­بخشند، امروزه در بسیاری از شهرها با پدیده­ بحران هویت، به­ ویژه در کلانشهرها روبرو هستیم ­که با مشارکت آگاهانه ساکنان محلات و واگذاری­کار مردم به خودشان و نوسازی و رشد و توسعه‌ هر محله و منطقه به وسیله مدیران و ساکنان آن، می­توان این خلأ را برطرف­کرد که از این طریق علاوه بر هویت­بخشی بیشتر به محلات و متعاقباً کل شهر، می­توان با شناخت عوامل محیطی و تغییر آن‌ها، مقدمات تغییر و تحول ساختاری به منظور دست­یابی به برنامه‌ریزی شهری صحیح و شیوه­کارآمد مدیریت شهری را فراهم آورد(رفیعیان و هودسنی، 1388: 15).

     علی­رغم همه این تفاسیر مقایسه­ ایران با بعضی از کشورهای جهان نشان می‌دهد که مردم، یعنی مصرف­کنندگان و مشمولان و مخاطبان اصلی طرح­های شهری در ایران، هیچ­گونه مشارکتی در فرآیند تهیه‌ آن‌ها ندارند. یکی از اصلی­ترین کاستی­های طرح­های شهری در ایران همین نکته است(رهنما، 1388: 156). اما مساله­ اساسی دیگر این است­که مدیریت شهری درایران، فاقد الگوی نهادی برنامه‌ریزی شهری مبتنی بر مشارکت شهروندان است. برنامه­ریزان شهری در ایران همواره در جهت کاربرد الگوهای تجربی جوامع پیشرفته گام برداشته­اند. این الگوها با وجود پاسخگویی به نیازهای جوامع هدف، به دلیل تضاد با فرهنگ و مقتضیات اجتماعی فرهنگی جامعه­ ما، در عمل چندان موفقیتی به دست نیاورده­اند؛ زیرا مدیریت شهری در ایران، مشارکت شهروندان را به عنوان تهدیدی برای قدرت خود تلقی می­کند و آن را بر نمی‌تابد. مشارکت­ها عمدتاً توده­ای، دست و پاگیر، بی­نظم و فاقد انسجام بوده و به امری سمبلیک، شعاری و نمادین بدل است(پیوزی، 1393: 104). بنابراین، موفقیت برنامه­ریزی­های شهری، در گرو حرکت از مشارکت صوری، به سمت مشارکت واقعی و هدف­مند است. عدم مشارکت مردمی از مسائل عمده­ای است که کشور ما از آن رنج می­برد. به این معنا که در فرآیند برنامه‌ریزی، تصمیم­گیری و اجرای یک طرح، مردم یا اصلاً نقشی ندارند و یا نقشی کمرنگ دارند و این مساله ریشه­های تاریخی دارد (بشیریه، 1382: 47). علاوه بر آن، عدم یا کمبود مشارکت مردم در طرح­های شهری در یک شهر در مناطق و محلات مختلف آن با توجه به متغیرهای مختلف، متفاوت بوده و در نوسان است. بنابراین نتیجه می­گیریم که در بیشتر نواحی جغرافیایی، رفتارها، نگرش‌ها و عقاید اجتماعی­ـ سیاسی مردم، تحت تأثیر محله‌ مسکونی، سن، نوع اشتغال و ساخت اجتماعی­ـ اقتصادی خانواده‌ها قرار می­گیرد(شکوئی، 1394: 82). شهر مورد مطالعه نیز از این قاعده مستثنی نیست. از مشکلات فراروی مدیریت کلانشهر تبریز را که مرتبط با عدم مشارکت فعال شهروندان است می­توان به کمبود درآمد مدیریت شهری، عدم همکاری برخی از شهروندان در رابطه با پرداخت عوارض به شهرداری، عدم رعایت هنجارهای اجتماعی از سوی برخی از شهروندان، عدم آگاهی شهروندان از حقوق و تکالیف خود در امور مربوط به شهر، تخلف از قوانین شهرسازی درساخت واحدهای مختلف با کاربری­های متفاوت می‌توان اشاره کرد. آن چه که مسلم این است که آگاهی از ظرفیت و میزان مشارکت ساکنان بافت­های مختلف شهری برای تحقق برنامه­ها و رسیدن به اهداف برنامه‌ریزی و مدیریت شهری، امری کاملاً ضروری است، تا با شناخت ابعاد مختلف مشارکت و سنجش میزان آن درمحلات متفاوت شهری بتوانیم به درک درست تفاوت‌های موجود عناصر سیستم شهری (محلات شهری) برسیم و فرآیند برنامه‌ریزی و مدیریت شهری را متناسب با تفاوت­های موجود، نظم بخشیده و عملیاتی بکنیم. قدر مسلم این است­که آسیب­های ناشی از فقدان مشارکت مردمی هدف­مند در برنامه­های مدیریت شهری، به­ ویژه در کلانشهر تبریز با تنوع فرهنگی­ـ اجتماعی و ساختارهای پیچیده و ارتباطات خاص، نمود بیشتری دارد. لزوم کاهش این آسیب­ها و ایجاد محیطی با آسایش خاطر شهروندان، توجه به ابعاد و زوایای مشارکت مردمی را ضروری می­سازد. در همین راستا این پژوهش سعی نموده است به مقایسه­ تطبیقی میزان مشارکت مردمی در اسکان‌های برنامه‌ریزی شده و غیر­رسمی شهری با نمونه موردی کوی دادگستری (برنامه‌ریزی شده) و محله ملازینال (غیر­رسمی) کلانشهر تبریز بپردازد.

 

اهداف تحقیق      

هدف کلی

-           تعیین میزان مشارکت مردم در مدیریت شهری در محلات کلانشهر تبریز (کوی دادگستری و محله‌ ملازینال)

 

اهداف جزئی

- تعیین میزان مشارکت شهروندان کوی دادگستری و محله ملازینال تبریز بر اساس احساس تعلق مکانی

- تعیین میزان مشارکت شهروندان کوی دادگستری و محله ملازینال تبریز بر اساس احساس تعلق اجتماعی.

محله از دیدگاه جامعه‌شناسی   

از جمله دیدگاه‌های شهری که برای نخستین بار موضوع وضعیت محلات شهری را از منظر آسیب­- ‌شناسی و تعارضات درون ‌شهری مورد توجه قرار داده است مکتب جامعه‌شناسی شهری دانشگاه شیکاگو در امریکای دهه‌های 1920 و 1930میلادی بوده است. طبق تعریف مکنزی یکی از نویسندگان مکتب شیکاگو اصطلاح محلّه را در دو قلمرو فیزیکی و ارتباط اجتماعی تعریف می‌کند. از نظر مکنزی محلّه واحد نزدیک فیزیکی و محل ارتباط اجتماعی بوده است(1984 Blummer,). بر طبق نظر بسیاری از منتقدین اگرچه سنت شهرشناسی و محلّه پژوهشی مکتب شیکاگو محدودیت‌های نظری و تجربی فراوانی را در جهت تعمیم به شهرهای غیر آمریکایی دارا است اما به استناد نتایج کاربردی و نظری گسترده آن شاید بتوان گفت روندی که در تحول نظام محلّه‌ای شهری مورد مشاهده و بررسی پیروان مکتب شیکاگو قرار داشته است با ترتیبات و ضابطه‌هایی متفاوت در بسیاری از شهرهای بزرگ معاصر جهان قابل مشاهده بوده است(موسوی، 1386: 18ـ17). از لحاظ جامعه‌شناسی شهری، محله‌های شهری به مفهوم «واحدهای اجتماعی» حقیقی هستند که تا حدی به صورت اتفاقی و ناخودآگاه به وجود آمده‌اند و با گذشت زمان توانسته‌اند شکل و قالب ثابت و پایداری به خود بگیرند و حریم معینی برای خود تعریف کنند. در حقیقت این محله‌ها از مجموعه افرادی با ویژگی‌های اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و به خصوص اقتصادی مشابه تشکیل می‌شود که به واسطه نوعی همبستگی و روابط متقابل جمعی به وجود می‌آیند. بر این اساس ویژگی هر محله بر حسب مورد و مختصات اجتماعی، آن را از سایر محله‌ها متمایز ساخته است. به این ترتیب در بیشتر شهرهای دوران گذشته از جمله شهرهای ایرانی، بخش‌ها و محیط‌های مشخصی پدید آمده که دارای نام معین و خصوصیات اجتماعی معین بوده است. این نوع محله­بندی گاه منطبق بر تقسیم‌بندی جغرافیایی شهر است و برحسب این عامل، هر محله نام معینی به خود می‌گیرد (توسلی، 1389: 13).

 

نظریه‌های شهرسازی مشارکتی

    نظریه‌های متعددی در زمینه برنامه‌ریزی مشارکتی و شهرسازی مشارکتی از نیمه دهه 1960 به این سو، مطرح گردیده است. ملاک انتخاب این نظریه‌ها میزان نوآوری و خلاقیت، استحکام نظری و تأثیر­- گذاری بر نظریه‌های بعدی می‌باشد.

 

جیمز میجلی

میجلی بر مبنای پاسخ دولت‌ها به مشارکت، آن را به چهار نوع تقسیم می‌کند:

الف) شیوه ضدمشارکتی: طرف­داران این طرز تفکر معتقد به سرکوب مشارکت توده‌ها هستند. حکومت‌ها اجازه مداخله و مشارکت همگانی در تدوین سیاست‌ها را ممکن است با اهداف کلان اجتماعی و اقتصادی آن‌ها تعارض پیدا کند، نمی‌دهند(ازکیا و غفاری، 1383: 164).

ب) شیوه مشارکت هدایت شده: در این شیوه، دولت از مشارکت اجتماعات محلی با انگیزه‌های پنهانی، حمایت می‌کند. مشارکت اجتماعات محلی در این شیوه، به منظور کنترل سیاسی، اجتماعی، با علم به این که مشارکت، اجرای طرح را تسهیل می‌کند، به کار می‌رود(به نقل از ازکیا و غفاری، 166).

ج) شیوه‌ مشارکت فزاینده: در این شیوه، دولت در برخورد با مشارکت، به شکلی دوگانه عمل می‌کند؛ به این ترتیب که در موضع‌گیری‌های رسمی از آن حمایت می‌کند، اما عملاً در مسیر تحقق پیشنهادهای مشارکتی اقدام مؤثری انجام نمی‌دهد.

د) شیوه مشارکت واقعی: در این شیوه دولت کاملاً از مشارکت اجتماعی حمایت می‌کند و از طریق ایجاد ساز و کارهایی برای ورود مؤثر اجتماعات محلی در تمامی زمینه‌ها، تلاش می‌کند. در این شیوه‌ مشارکتی، دولت علاوه بر ایجاد نهادهای اصیل محلی، متعهد به فعالیت‌های مشارکتی از طریق آموزش و تقویت اجتماعات محلی، تدارک مواد و دیگر اشکال کمک و نیز ایجاد هماهنگی در تصمیمات مرکزی، منطقه‌ای و محلی می‌باشد( ازکیا و غفاری، 1392: 164).

 

تئوری مشارکت ارنشتاین

    ارنشتاین مشارکت شهروندی را با تعبیر قدرت شهروندی به کار گرفت و ثابت­کرده که مدل سودمندی در گفتگوهای مداوم درباره‌ درگیری جامعه در فرآیند برنامه‌ریزی است که برای توضیح آن از استعاره‌ نردبان مشارکت استفاده کرد. مدل ارنشتاین ملاحظه قدرت اختصاص یافته به مردم را نشان می‌دهد و ابزار کارآمدی در آزمایش ماهیت متدهای مشارکتی گوناگون برنامه‌ریزی است(رهنما، 1388: 172).

 

اسکات دیویدسون

    اسکات دیویدسون در سال 1998، گردونه‌ مشارکت را برای بحث مشارکت شهروندی طراحی کرد. این گردونه، سطوح مختلفی از مشارکت را بدون این که ترجیحی برای هیچ ‌یک قائل شود، ارائه می‌کند. در این مدل تصمیم‌گیری در تعاملی مستمر بین دولت و شهروندان صورت می‌گیرد(شریفیان ثانی،1380: 47). دیویدسون سطوح چهارگانه‌ای برای مشارکت در نظر دارد که عبارت‌اند از:

1. اطلاع‌رسانی 2. مشاوره 3. مشارکت 4. توان­مندسازی.

 

نظریه کنش موجه

    آیزن و فیش­باین نظریه کنش موجه را در ارتباط با مشارکت شهروندان طراحی کردند، اصطلاح کنش موجه به این معنی است که اکثر رفتارها به این دلیل انجام می‌شود که مردم به نتایج اعمال خود فکر می‌کنند و برای حصول پاره‌ای نتایج و پرهیز از برخی دیگر دست به انتخاب منطقی می‌زنند. از این نظریه به روشنی می‌توان نتیجه گرفت که چون مشارکت یک کنش اجتماعی است، بنابراین می‌توان در توضیح و تبیین آن از نظریه‌های مربوط به کنش اجتماعی بهره گرفت. با به‌کارگیری این نظریه در تبیین مشارکت، متغیرهای اصلی مؤثر بر میزان مشارکت مشخص می‌گردند. مجموعه عوامل مؤثر بر میزان مشارکت و نحوه تأثیرگذاری آنا را می‌توان نشان داد(علوی­تبار، 1382: 23ـ22).

 

شناخت محدوده محله ملازینال و ویژگی‌های جغرافیایی

سیلاب نام دو محله از محلات قدیمی تبریز است. سیلاب قوشخانه و سیلاب ملازینال و به صورت سئلاب در بین مردم تبریز تلفظ می‌شود. این محله‌ها در شمال شهر و در حوزه استحفاظی منطقه ١ شهرداری تبریز واقع شده‌اند. اکنون با مسیرگشایی منطقه ازطریق ٣٥ متری ایده­لو که تا اتوبان پاسداران ادامه دارد منطقه سیلاب ملازینال به یکی از شاه­راه‌های عبوری منطقه مبدل شده است، این منطقه دارای هیئت‌های حسینی متعددی می‌باشد به ‌طوری ‌که شاه حسین­گویان قدیمی متعددی در این منطقه وجود دارند، خانه مجلل و آیینه‌کاری شده پدر ایرج میرزا (صدرالشعرا غلامحسین میرزا) شاعر دوران قاجار در کوی صدرالشعرا محله سیلاب ملازینال بود که در اثر بی‌توجهی و ساخت‌ و سازهای جدید در کوی صدرالشعرا ویران شد.

سیلاب ملازینال در دامنه‌های کوه عینالی، بر روی تپه ماهورهایی قرار گرفته ‌است­که با بریدگی‌های متعدد از هم جدا می‌شوند. در میان این بریدگی‌ها، مردم با شاخ و برگ راه آب را بسته و با ایجاد آبگیر، آب را به کشتزارها هدایت می‌کردند. این آبگیرها در قدیم "سل" و آبی که از آن خارج می‌شد "سلاب" نام داشت.

 

کوی دادگستری

کوی دادگستری تبریز یکی از محله‌های جنوب شرقی شهر تبریز است. این کوی درحوزه استحفاظی شهرداری منطقه ۲ تبریز قرار گرفته و به ‌دلیل دوری از مرکز شهر و نزدیکی به بوستان ایل گلی، از آب ‌و هوای مناسبی بهره‌مند گشته است. کوی دادگستری از سمت شمال به ویلاشهر، از سمت جنوب به بزرگراه شهیدکسایی، از سمت شرق به محله ‌ایل­گلی و بلوار شهید باکری و از سمت غرب به کوی سهند محدود شده ‌است.

 

پیشینه پژوهش

    از نیمه­ دوم قرن بیستم مفهوم مشارکت با نگرشی نو به موضوعی کلیدی بدل شده است(سعیدی رضوانی، 1384: 1). دردهه­ 1960 مشارکت مردمی، به صورت ضروری، جزء لاینفکی از روند برنامه‌ریزی مطرح گردید و به تدریج مسئله‌ مشارکت مردمی به صورت قانونی و الزامی در برنامه‌ریزی شهری غرب مطرح گردید(مرادی مسیحی، 1380: 13). از دهه­ 1980 میلادی به بعد در برنامه­های توسعه و هم­چنین توسعه شهری توجه فزاینده­ای به "رویکرد مشارکتی" صورت گرفته است؛ به گونه­ای که رکن اصلی اجرای پروژه­ توسعه‌ شهری، مشارکت همه جانبه­ی واحدهای سازنده­ جامعه­ شهری (افراد و گروه­های شهری) می‌باشد(زیاری و دیگران، 1388: 397). در خصوص رابطه‌ میان توسعه‌ مشارکت مردمی و توسعه‌ پایدار شهری در راستای ارتقاء کیفیت زندگی و احساس رضایت­مندی شهروندان، مطالعات دامنه‌داری در سطوح داخلی و بین‌المللی انجام گرفته است که در این جستار با توجه به محدودیت­های موجود، به چند نمونه از این مطالعات و نتایج آن‌ها اشاره خواهد شد. شقایی در سال 1376 در مقاله­ای با عنوان "عمران شهری و مشارکت شهروندان"، به بررسی مشارکت مردم در عمران شهری خصوصاً مدخل نگرش بر موضوع مشارکت شهروندان در توسعه یا احیاء بافت­های شهری می­پردازد. در این مقاله، مهم­ترین نتایج ارائه شده به نحوه­ مشارکت شهروندان و استفاده از ظرفیت‌های اجتماعی موجود در محلات اشاره دارد. درسال 1379 نریمانی در مقاله­ای با عنوان "مشارکت شرط لازم دخالت در بافت­های شهری، با شناسایی نهادها و مؤسسات اجتماعی موجود در بافت­ها"، نظام ارتباطات اجتماعی، سلسله ‌مراتب اجتماعی، گروه­های اجتماعی فرهنگی موجود، نظام رهبری محلی را با استفاده از روش­های مناسب و یافتن راهبردهای عملی، مورد بررسی قرار داده است. "مشارکت شهروندی، حکمرانی شهری و مدیریت شهری"، عنوان مقاله­ای است که شریفیان ثانی در سال 1380 در آن به این نتیجه رسید که کسب نظر شهروندان در صورتی که واقعی باشد، سودمند است و همه­ شهروندان احساس می­کنند که در جریان عادی جامعه کنار گذاشته نشده­اند. کلانتری در سال 1384 در مقاله­ای با عنوان "مشارکت مردمی در هویت­بخشی به سیما و کالبد شهر"، با نگرشی بر دو عامل فرهنگ و اقتصاد، کنکاشی پیرامون بافت قدیم و سیمای شهر و چگونگی حضور و مشارکت مردم در بهسازی محلات قدیم شهر یزد پرداخته است. مهم­ترین نتیجه­گیری این مقاله به این موضوع اشاره دارد که هرچند ناحیه­ تاریخی شهر یزد از نظر مدیریتی دارای مشکلاتی چون ضعف عاملان تصمیم­گیری (تعدد دستگاه­های مؤثر در امر مدیریت، عدم اقتدار شهرداری ناحیه­ تاریخی، عدم مشارکت بخش خصوصی و مردمی، کمبود نیروی انسانی متخصص و ...)، فقدان اسناد و ابزار کارآمد تصمیم‌گیری و ... است، ولی وجود نیروهای متخصص در سطح شهر یزد، فعال شدن شورای شهر یزد، بازسازی بخشی از محلات بافت قدیم، فعالیت دفاتر مختلف اداری و خصوصی در زمینه­ مدیریت و برنامه‌ریزی ناحیه تاریخی بخشی از امکانات و قابلیت نهایی است­که می‌تواند در بهبود عملکرد سیستم مدیریت شهری محدوده مؤثر باشد. احمدی و شهابی در سال 1387 در مقاله­ای با عنوان "مشارکت محلی، ضامن بهسازی پایدار بافت­های فرسوده"، با بررسی تجربه بهسازی محله‌ سیروس تهران به این نتیجه رسیدند که حتی اگر نگرش و تلقی صحیحی از مشارکت مردم در امور شهرها و برنامه‌ریزی برای مسائل و مشکلات آن وجود داشته باشد، لیکن در اجرای این ایده با مشکل مواجه هستیم. تقوایی و همکاران در سال 1388 در پژوهشی با عنوان "تحلیلی بر سنجش عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در مدیریت شهری در منطقه 4 شهر تبریز"، به این نتیجه رسیدند که بین رضایت­مندی افراد از خدمات‌رسانی شهری، احساس تعلق مکانی و وضعیت اقتصادی اجتماعی افراد با میزان مشارکت آنان رابطه مثبت و مستقیمی وجود دارد(تقوایی، 1388: 26). نتیجه­ تحقیقات کاشمری با عنوان "بررسی اعتماد اجتماعی شهروندان به عنوان مؤلفه مؤثر بر مشارکت و همکاری آنان با شهرداری" نشان داد که اعتماد اجتماعی بر مشارکت شهروندان مؤثر است و میزان مشارکت مردان، افراد شاغل، افراد با تحصیلات بالا و متأهلین بیشتر است(کاشمری، 1389: 12). علی­زاده در کتاب خود با عنوان تحلیل مشارکت اجتماعی مشخص کرده است­که بین شناخت افراد از مشارکت، ارزیابی افراد از مشارکت، ارزیابی افراد از پیامدهای مشارکت، سابقه مشارکت افراد در امور مختلف، رضایت شهروندان از خدمات شهری و احساس تعلق به محل­ سکونت و میزان مشارکت رابطه معناداری وجود دارد(علی­زاده، 1390: 14). ناصری در تحقیقی با عنوان "بررسی زمینه­ها و تنگناهای مشارکت اجتماعی­ـ اقتصادی شهروندان در توسعه شهری در شهر همدان" نشان داد که میزان مشارکت شهروندان تحت تأثیر رضایت، آگاهی، اعتماد و قانون­مداری شهرداری قرار دارد و سن و وضعیت تأهل نیز بر میزان مشارکت تأثیر دارند (ناصری، 1391: 45). نتایج پژوهش قاسمی­نیا بیانگر آن است که مشارکت و فعالیت­های داوطلبانه­ شهروندان شهری مناسب برای تأثیرگذاری بر روی تصمیمات، برنامه‌ریزی‌ها و اجرای برنامه­ها و ارزشیابی آن‌ها است (قاسمی­نیا، 1392: 26-25). قنبری در سال 1393 در مقاله‌ای تحت عنوان "بررسی تطبیقی تأثیر فضای شهری بر میزان مشارکت شهروندان (مورد مطالعه: محلات شهر تبریز)"، به این نتیجه رسید که میزان مشارکت شهروندان در اداره امور شهری متوسط به بالا بوده و این میزان نسبت به محلات مختلف در نوسان بوده و بالاترین آن اختصاص به شهرک امام و پایین­ترین آن به محدوده­ مرکزی شهر اختصاص دارد. هم­چنین طبق یافته­های او متغیرهای جنس، نوع مالکیت، منطقه سکونت، تحصیلات، قدمت سکونت و احساس تعلق، میزان مشارکت شهروندان را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

    در بررسی پیشینه خارجی مربوط به موضوع، نخستین اثر کتابی است با عنوان "گذار از جامعه­ سنتی" از دانیل لرنر که در سال 1964 در آمریکا منتشر گردید. وی عواملی چون سواد، میزان شهرنشینی، دسترسی به رسانه­های جمعی و همگانی و نهایتاً ارتباطات اجتماعی را با مشارکت اجتماعی مرتبط می­داند و معتقد است که این متغیرها در جامعه­ مدرن بیشتر نمود دارند. او از جامعه­ جدید به عنوان جامعه­ مشارکتی نام می­برد(لرنر، 1964: 57). در سال 1995 رابرت پاتنام در کتابش با عنوان "دموکراسی و سنت‌های مدنی (تجربه­ ایتالیا و درس­هایی برای کشورهای در حال گذار)"، بیان نمود که آن چه باعث میزان بالای مشارکت‌های مردمی می‌شود، اعتمادی است که در قالب همکاری­های اجتماعی و تعاونی ایجاد می‌شود؛ به باور پاتنام شبکه­های مشارکت مدنی هنجارهای محکمی از روابط عمومیت یافته را رواج داده و پیدایش اعتماد اجتماعی را تسهیل کرده و از این طریق معضل کنش جمعی را ممکن می­سازد(پاتنام، 1391: 297). مری گریسز کوییت و رابرت دابلیو کوییت در سال 2007 در مطالعه­ای تحت عنوان "مشارکت، تصور از مشارکت و حمایت شهروندان"، به بررسی تأثیر مشارکت بر ارزیابی شهروندان از موفقیت تلاش­های معطوف به بازسازی شهر و سطح اعتماد آنان نسبت به مدیریت شهری در دو شهر گرند فورکس در داکوتای شمالی و گرند فورکس شرقی پرداختند. یافته­های تحقیق آنان حاکی از آن می‌باشد که مشارکت در فعالیت‌های سیاسی (مانند شرکت در جلسات شورای شهر یا جلسات محله­ای)، مشارکت در فعالیت­های اجتماعی (مانند عضویت در یک کلوب) و مشارکت در فعالیت­های معطوف به بازسازی پس از سیل، یا تأثیر اندکی بر ارزیابی شهروندان از سیاست­های بازسازی دارد یا اصلاً تأثیری ندارد. به عبارت دیگر، مشارکت واقعی، تأثیری بر رضایت و مشروعیت ندارد و یا اثر آن کم است؛ اما اعتقاد شهروندان به این که آن‌ها بر تصمیم­گیری مؤثر هستند و مدیریت شهری، خواهان مشارکت مردم است، اثر مثبت و قوی بر رضایت و اعتماد شهروندان دارد.

 

فرضیه­ها

1. بین احساس تعلق مکانی شهروندان کوی دادگستری و محله ملازینال تبریز و میزان مشارکت آن‌ها در مدیریت شهری رابطه‌ی وجود دارد.

2. بین احساس تعلق اجتماعی شهروندان کوی دادگستری و محله ملازینال تبریز و میزان مشارکت آن‌ها در مدیریت شهری رابطه‌ی وجود دارد.

 

متغیرهای تحقیق

متغیر وابسته (ملاک)، میزان مشارکت مردمی در امور شهری است. احساس تعلق مکانی شهروندان در یک محله و احساس تعلق اجتماعی شهروندان  متغیرهای مستقل (پیش­بین) می‌باشند.

 

روش تحقیق

     روش تحقیق میدانی است. جهت تدوین مطالب نظری از روش اسنادی استفاده شد. به این صورت که با مراجعه به کتاب‌ها، نشریات و سایت‌های مرتبط به‌ وسیله یادداشت و فیش‌برداری از مطالب، اطلاعات مرتبط و موردنظر گردآوری شده است. برای جمع­آوری داده­ها، از روش پیمایش و ابزار پرسشنامه استفاده گردید.

 

 

 

جامعه آماری و نمونه

جامعه آماری، ساکنان کوی دادگستری و محله ملازینال می‌باشدکه اطلاعات مورد نیاز آن به‌ صورت کامل از طریق دستگاه‌های ذی‌ربط جمع‌آوری شد. در این تحقیق با رعایت ملاحظات گوناگون از جمله توجه به حجم نمونه تحقیقات قبلی با جامعه آماری مشابه، محدودیت‌های مختلف و نوع تحقیق حجم نمونه 380 نفر در نظر گرفته شده است.

 

اعتبار و پایایی ابزار اندازه‌گیری

ابتدا 30 پرسشنامه مورد پیش‌آزمون قرار گرفته و سپس پایایی درونی این گویه­ها از طریق آلفای کرونباخ مورد آزمون قرار گرفت. آلفای  به دست آمد 85/0 می‌باشد که نشان‌ دهنده پایایی بسیار خوب بوده است. برای سنجش اعتبار ابزار از اعتبار صوری استفاده شد.

 

یافته­ها

مشخصات پاسخگویان (کوی دادگستری)

- وضعیت سنی

با توجه به یافته­ها از بین پاسخگویان 86 نفر بین 30-20 سال، 94 نفر بین 40-31 سال، 88 نفر بین 50-41 سال، 60 نفر بین 60-51  و 57 نفر بیشتر از 61 سال داشته‌اند.

- جنسیت

از تعداد 385 نفر از سرپرستان خانواده که به سؤالات پاسخ داده‌اند 287 نفر معادل 1/76 درصد مرد و 87  نفر معادل 9/23  درصد زن بوده‌اندکه این درصد سرپرست زن در مقایسه با مردان بسیار اندک است.

- وضع تأهل

بر این اساس متأهلین با تعداد 261 نفر (8/67 درصد) و مجردین با تعداد 124 نفر (2/32 درصد) از جمعیت ساکنان گروه نمونه (کوی دادگستری) را تشکیل داده‌اند.

- میزان تحصیلات

با توجه به مطالعات میدانی و تکمیل پرسشنامه‌ها، از بین پاسخگویان تعداد 89 نفر زیر دیپلم، 93 نفر دیپلم، 19 نفر فوق‌دیپلم، 104 نفر لیسانس و 80 نفر فوق‌لیسانس و بالاتر بوده‌اند. 

- سابقه سکونت

از مجموع 385 پاسخگو در محدوده مورد مطالعه، تعداد 22 نفر (معادل 5.7 درصد) کمتر از 2 سال، تعداد 172 نفر (معادل 44.7 درصد) بین 2 تا 5 سال، تعداد 122 نفر (معادل 31.7 درصد) بین 5 تا 10 سال، تعداد 42 نفر (معادل 9.10 درصد) بین 10 تا 15 سال و 27 نفر (معادل 7 درصد) بیش از 15 سال در محله‌شان اقامت داشته‌اند.

- نوع مالکیت مسکن

بر اساس مطالعات میدانی انجام‌شده 214 خانوار (معادل 55.56 درصد) مالک منزل خویش می‌باشند، 127 خانوار (معادل 33 درصد) دارای خانه اجاره‌ای و 44 خانوار هم معادل (4/11 درصد) گزینه سایر را انتخاب نموده‌اند.

 

مشخصات پاسخگویان (محله ملازینال)

 - سن

از بین پاسخگویان 99 نفر بین 30-20 سال، 102 نفر بین40-31 سال، 83 نفر بین 50-41 سال، 70 نفر بین 60-51  و 31 نفر بیش از 60 سال داشته‌اند.    

- جنسیت

زنان با تعداد 289 نفر (1/75 درصد) و مردان با تعداد 95 نفر (9/24 درصد) از جمعیت ساکنان گروه نمونه (محله ملازینال) را تشکیل داده‌اند.

- وضع تأهل

مجردین با تعداد 100 نفر 26 درصد و متأهلین با تعداد 285 نفر 74 درصد از جمعیت ساکنان گروه نمونه (محله ملازینال) را تشکیل داده‌اند.

- میزان تحصیلات

    از بین پاسخگویان 97 نفر زیر دیپلم با 5/25 درصد فراوانی، 102 نفر دیپلم با 5/26 درصد فراوانی، 23 نفر فوق‌دیپلم با 6 درصد فراوانی، 94 نفر لیسانس با 4/24 درصد فراوانی و 68 نفر هم با 7/17 درصد فراوانی دارای مدرک فوق ‌لیسانس و بالاتر بوده‌اند.

- سابقه سکونت

از مجموع 385 پاسخگو در محدوده مورد مطالعه، تعداد 52 نفر (معادل 13.5 درصد) کمتر از 2 سال، تعداد 37 نفر (معادل 9.6درصد) بین 2 تا 5 سال، تعداد 64 نفر (معادل 16.6 درصد) بین 5 تا 10 سال، تعداد 27 نفر (معادل 7 درصد) بین 10 تا 15 سال و 205 نفر (معادل 53.2 درصد) بیش از 15 سال در محله‌شان اقامت داشته‌اند.

- نوع مالکیت مسکن

    نحوه تصرف مسکن و کیفیت مالکیت مسکن ترکیب اجتماعی محله را از لحاظ گروه‌های اقتصادی، قومی و نهایتاً طبقه اجتماعی (طبقه کارگر، طبقه متوسط و طبقه بالا) نشان می‌دهد. نحوه تصرف مسکن در محله عمدتاً شخصی است. بر اساس مطالعات میدانی انجام ‌شده 249 خانوار (معادل 64.5 درصد) مالک منزل خویش می‌باشند، 187 خانوار (معادل 48.6 درصد) دارای خانه اجاره‌ای و 22 خانوار هم (معادل 5.7 درصد) گزینه سایر را انتخاب نموده‌اند.

میزان مشارکت در امور شهری در کوی دادگستری

با توجه به یافته­ها میانگین کل شاخص‌های میزان رضایت‌مندی از خدمات شهری 3.07 به دست آمده است.

جدول شماره (1): میانگین کل سوالات بخش مشارکت در امور شهری (کوی دادگستری)

385	تعداد
07/3	میانگین
21/0	انحراف از میانگین
60/1	میانه
56/0	انحراف از معیار
31/0	واریانس

 

میزان مشارکت در امور شهری در محله ملازینال

    جدول زیرمیانگین کل گویه­های مربوط به شاخص‌های مشارکت در امور شهری در محله ملازینال را نشان می‌دهد. با توجه به جدول، میانگین کل شاخص‌های میزان رضایت‌مندی از خدمات شهری 2.77 به دست آمده است.

 

جدول شماره (2): میانگین کل سوا لات بخش مشارکت در امور شهری (محله ملازینال)

385	تعداد
77/2	میانگین
19/0	انحراف از میانگین
40/2	میانه
52/0	انحراف از معیار
27/0	واریانس

 

با بررسی میزان مشارکت در امور شهری مشخص گردید کوی دادگستری نسبت به محله ملازینال از وضعیت بهتری برخوردار است. 

 

جدول شماره (3): میانگین‌های کسب شده میزان مشارکت در امور شهری در دو محله

میزان مشارکت در امور شهری	کوی دادگستری	محله ملازینال
میانگین مشارکت در امور شهری	3.07	2.77

 

 

میزان احساس  تعلق نسبت به محله (کوی دادگستری)

    جدول زیر میانگین کل گویه­های مربوط به شاخص‌های میزان احساس تعلق نسبت به محله در کوی دادگستری را نشان می‌دهد. با توجه به جدول زیر، میانگین کل شاخص‌های میزان احساس تعلق نسبت به محله 2.88 به دست آمده است.

 

جدول شماره (4): میانگین کل سوا لات بخش احساس تعلق نسبت به محله(کوی دادگستری)

385	تعداد
88/2	میانگین
14/0	انحراف از میانگین
20/2	میانه
33/0	انحراف از معیار
11/0	واریانس

 

میزان احساس تعلق نسبت به محله(محله ملازینال)

با توجه به جدول زیر میانگین کل شاخص‌های میزان احساس تعلق نسبت به محله 3.16 به دست آمده است.

جدول شماره (5): میانگین کل سوالات بخش احساس تعلق نسبت به محله (ملازینال)

385	تعداد
16/3	میانگین
29/0	انحراف از میانگین
1/2	میانه
66/0	انحراف از معیار
44/0	واریانس

   

با بررسی میزان احساس تعلق نسبت به محله مشخص گردید محله ملازینال نسبت به کوی دادگستری از وضعیت بهتری برخوردار است.

 

جدول شماره (6): میانگین‌های کسب شده میزان احساس تعلق نسبت به محله

میانگین میزان احساس تعلق نسبت به محله	کوی دادگستری	محله ملازینال
میانگین  میزان احساس تعلق نسبت به محله	2.88	3.16

 

 

 

 

 

علاقه به جامعه در کوی دادگستری   

    جدول زیر میانگین کل گویه­های مربوط به شاخص‌های علاقه به جامعه در کوی دادگستری را نشان می‌دهد. با توجه به جدول میانگین کل شاخص‌های علاقه به جامعه 3.35 به دست آمده است.

 

جدول شماره (7): میانگین کل سوالات بخش  کنترل اجتماعی (کوی دادگستری)

385	تعداد
3،35	میانگین
22/0	انحراف از میانگین
30/2	میانه
50/0	انحراف از معیار
26/0	واریانس

 

علاقه به جامعه در محله ملازینال

با توجه به جدول میانگین کل شاخص‌های میزان علاقه به جامعه در محله ملازینال 3.1 به دست آمده است.

جدول شماره (8):میانگین کل سوالات بخش کنترل اجتماعی در محله ملازینال

385	تعداد
3.1	میانگین
22/0	انحراف از میانگین
5/3	میانه
50/0	انحراف از معیار
26/0	واریانس

     

بابررسی میزان علاقه به جامعه مشخص­گردید کوی دادگستری نسبت به محله ملازینال از وضعیت بهتری برخوردار است.

جدول شماره (9): میانگین‌های کسب شده علاقه به جامعه در دو محله

علاقه به جامعه	کوی دادگستری	محله ملازینال
میانگین علاقه به جامعه	3.35	3.1

 

 

 

بررسیمیزان مشارکت کوی دادگستری

ازآزمون T تک نمونه‌ای با مقدار آزمون برابر عدد 3 (Test Value=3) و فاصله اطمینان 95% (خطای 5%) استفاده شد.

جدول شماره (10): آزمون  One-Sample Test برای مشارکت کوی دادگستری

	تعداد	میانگین	انحراف استاندارد	میانگین انحراف استاندارد
	385	73/2	43/0	09/0

 

 

	جدول شماره (11): آزمون T یک نمونه‌ای برای کوی دادگستری
	t	Df	سطح معناداری Sig.	میانگین	بازه اطمینان95%
					کمترین	بیشترین
پایداری	77/129	384	0	73/2	52/2	90/2

 

با توجه به جدول به دست آمده میانگین مشارکت در این محله (کوی دادگستری)، عدد 2.73 را نشان می‌دهد که مقدار آماره و درجه آزادی این آزمون برابر با 384df= و 129.77t= می‌باشد و P-value برابر آن برابر با 0.000 است. بنابراین کوی دادگستری با میانگین 2.73 از سطح متوسط مشارکت در طیف لیکرت (عدد3)، پایین‌تر می‌باشد.

 

بررسیمیزان مشارکت محله ملازینال

ازآزمون T تک نمونه‌ای با مقدار آزمون برابر عدد 3 (Test Value=3) و فاصله اطمینان 95% (خطای 5%) استفاده شد.

جدول شماره (12): آزمون  One-Sample Test برای مشارکت محله ملازینال

	تعداد	میانگین	انحراف استاندارد	میانگین انحراف استاندارد
پایداری	385	11/3	40/0	07/0

 

	جدول شماره (13): آزمون T یک نمونه‌ای برای محله ملازینال
	t	Df	سطح معناداری Sig.	میانگین	بازه اطمینان95%
					کمترین	بیشترین
	45/139	384	0	11/3	85/2	30/3

 

 

باتوجه به جدول به دست آمده میانگین مشارکت در این محله (ملازینال)، عدد 3.11 را نشان می‌دهد که مقدار آماره و درجه آزادی این آزمون برابر با 384df= و 139.45t= می‌باشد و P-value برابر آن برابر با 0.000 است. بنابراین محله ملازینال با میانگین 3.11 از سطح متوسط مشارکت در طیف لیکرت (عدد3)، بالاتر است.

 

 

جدول شماره (14): امتیازهای کسب شده مشارکت محله‌ای در دو محله مورد مطالعه

انحراف از میانگین	انحراف استاندارد	میانگین	تعداد	محلات
07/0	40/0	11/3	385	ملازینال
09/0	43/0	73/2	385	کوی دادگستری

 

آزمون ضریب همبستگی پیرسون کوی دادگستری (رابطه بین احساس تعلق مکانی و مشارکت)

بین احساس تعلق مکانیو مشارکت رابطه مستقیم و معناداری برابر 259/0 وجود دارد (یعنی شدت همبستگی بین دو متغیر میزان مشارکت و احساس تعلق مکانی در کوی دادگستری 259/0 درصد است)، که این رابطه در سطح اطمینان 99/. درصد و بر اساس درجه معناداری 000/0، معنادار تشخیص داده شده است، بدین ترتیب با افزایش احساس تعلق مکانی، مشارکت اهالی محله نیز افزایش خواهد یافت.

 

جدول شماره (15): ضریب همبستگی بین میزان احساس تعلق مکانی و میزان مشارکت کوی دادگستری

شاخص
		میزان مشارکت	احساس تعلق مکانی
میزان مشارکت	ضریب پیرسون	1	259/0*
	سطح معناداری		0.000
	تعداد	385	5385
احساس تعلق مکانی	ضریب پیرسون	259/0*	1
	سطح معناداری	0.000
	تعداد	385	385

                * معنی­داری در سطح احتمال پنج درصد را نشان می‌دهد.

 

محله ملازینال (رابطه بین احساس تعلق مکانی و مشارکت)

بین احساس تعلق مکانی و مشارکت رابطه مستقیم و معناداری برابر 455/0 وجود دارد (یعنی شدت همبستگی بین دو متغیر میزان مشارکت و احساس تعلق مکانی در محله ملازینال 455/0 درصد است)، که این رابطه در سطح اطمینان 99/. درصد و بر اساس درجه معناداری 000/0، معنادار تشخیص داده شده است، بدین ترتیب با افزایش احساس تعلق­مکانی، مشارکت اهالی محله ملازینال نیز افزایش خواهد یافت.

 

 

 

 

جدول شماره (16): ضریب همبستگی بین میزان احساس تعلق مکانی و میزان مشارکت محله ملازینال

شاخص
		میزان مشارکت	احساس تعلق مکانی
میزان مشارکت	ضریب پیرسون	1	455/0*
	سطح معناداری		0.000
	تعداد	385	385
احساس تعلق مکانی	ضریب پیرسون	455/0*	1
	سطح معناداری	0.000
	تعداد	385	385

                    * معنی­داری در سطح احتمال پنج درصد را نشان می‌دهد.

 

کوی دادگستری (رابطه بین احساس تعلق اجتماعی و میزان مشارکت)

همان‌ طور که مشاهده می‌شود، بین احساس تعلق اجتماعی نسبت به محله و میزان مشارکت رابطه مستقیم و معناداری برابر 217/0 وجود دارد (یعنی شدت همبستگی بین دو متغیر میزان مشارکت و احساس تعلق اجتماعی در کوی دادگستری 217/0 درصد است) که این رابطه در سطح اطمینان 99/. درصد و بر اساس درجه معناداری 000/0، معنادار تشخیص داده شده است، بدین ترتیب با افزایش احساس تعلق اجتماعی نسبت به محله، مشارکت اهالی محله نیز افزایش خواهد یافت.

 

جدول شماره (17): ضریب همبستگی بین میزان احساس تعلق اجتماعی و میزان مشارکت

شاخص
		احساس تعلق	میزان مشارکت
احساس تعلق	ضریب پیرسون	1	217/0*
	سطح معناداری		0.001
	تعداد	385	385
میزان مشارکت	ضریب پیرسون	217/0*	1
	سطح معناداری	0.001
	تعداد	385	385

                         * معنی­داری در سطح احتمال پنج درصد را نشان می‌دهد.

 

محله ملازینال (رابطه بین احساس تعلق اجتماعی و میزان مشارکت)

بین احساس تعلق نسبت به محله و مشارکت رابطه مستقیم و معناداری برابر 434/0 وجود دارد (یعنی شدت همبستگی بین دو متغیر میزان مشارکت و احساس تعلق اجتماعی در کوی دادگستری 434/0 درصد است) که این رابطه در سطح اطمینان 99/. درصد و بر اساس درجه معناداری 000/0، معنادار تشخیص داده شده است، بدین ترتیب با افزایش احساس تعلق نسبت به محله، مشارکت اهالی محله نیز افزایش خواهد یافت.

 

جدول شماره (18): ضریب همبستگی بین میزان احساس تعلق اجتماعی و میزان مشارکت

شاخص
		احساس تعلق	میزان مشارکت
احساس تعلق	ضریب پیرسون	1	434/0**
	سطح معناداری		0.000
	تعداد	385	5385
میزان مشارکت	ضریب پیرسون	434/0**	1
	سطح معناداری	0.000
	تعداد	385	385

                          * معنی­داری در سطح احتمال پنج درصد را نشان می‌دهد.

 

آزمون رگرسیون برای کوی دادگستری

جدول زیر متغیرهای مستقل وارد شده، متغیر حذف ‌شده و روش مورد استفاده در تعیین رگرسیون برای کوی دادگستری را نشان می‌دهد.

 

جدول شماره (19): متغیرهای مستقل وارد شده، حذف شده و روش تعیین

مدل	متغیرهای وارد شده	متغیرهای حذف شده	روش
1	a احساس تعلق علاقه به جامعه اعتماد اجتماعی کنترل اجتماعی	0	Enter
a. All requested variables entered. b.متغیر وابسته:میزان مشارکت کوی دادگستری

 

مقدار R برابر است با 0.364، اشاره دارد به همبستگی ساده بین دو متغیر و به عبارتی شدت همبستگی بین دو متغیر را نشان می‌دهد. همان‌ طور که از مقدار R (همبستگی پیرسون بین دو متغیر) نمایان است، بین دو متغیر احساس تعلق و مشارکت همبستگی در حد قوی وجود دارد.

مقدار R² نشان می‌دهد که چه مقدار از متغیر وابسته یعنی مشارکت، می‌تواند توسط متغیر مستقل یعنی احساس تعلق، تبیین شود. در این جا متغیر احساس تعلق می‌تواند 16.2 درصد از تغییرات متغیر مشارکت را تبیین کند، که در واقع مقدار نسبتاً خوبی است.

 

جدول شماره (20): خلاصه ضریب همبستگی شاخص‌های احساس تعلق و مشارکت در کوی دادگستری

مدل	ضریب همبستگی	ضریب تعیین	ضریب تعدیل شده	خطای معیار میانگین
1	364/0a	160/0	148/0	41286/0

 

میزان معناداری در جدول زیر کمتر از میزان 0.05 است که بیان‌گر این است که مدل رگرسیونی معنادار است.

جدول شماره (21): خلاصه تحلیل واریانس برای شاخص‌های احساس تعلق و مشارکت در کوی دادگستری

مدل		مجموع مجذورات	درجه آزادی	میانگین مجذورات	F نسبت	سطح معناداری
	رگرسیون	148/25	5	3.12	867/19	0.000a
	باقی مانده	603/64	379	170/0
	کل	751/68	384

a     : پیش‌بینی کنندهاحساس تعلق، علاقه به جامعه، اعتماد اجتماعی، کنترل اجتماعی

b : متغیر وابسته: مشارکت کوی دادگستری

       ضریب رگرسیونی استاندارد شده یا Beta در جدول زیر (اعتماد اجتماعی، علاقه به جامعه و کنترل اجتماعی) به ترتیب برابر است با 104/0، 103/0 و 223/0- که نشانگر میزان تأثیر متغیر مستقل (احساس تعلق) بر وابسته (میزان مشارکت) است.

 

جدول شماره (22): ضرایب رگرسیون تأثیر شاخص‌های میزان احساس تعلق اجتماعی و مشارکت در کوی دادگستری

مدل	ضریب استاندارد نشده		ضریب استاندارد شده	T	سطح معناداری
	B	خطای معیار	بتا
عدد ثابت	642/2	198/0		315/13	000/0
احساس تعلقa	108/0	036/0	012/0	231/0	017/0
علاقه به جامعه	078/0	038/0	103/0	042/2	042/0
اعتماد اجتماعی	065/0	034/0	104/0	926/1	055/0
کنترل اجتماعی	10/0-	024/0	223/0-	202/4-	000/0

B          : متغیر وابسته: مشارکت در کوی دادگستری

 

آزمون رگرسیون برای محله ملازینال

تحلیل رگرسیون مرحله‌ای است بعد از همبستگی. از تحلیل رگرسیون زمانی استفاده می‌شود که بخواهیم مقادیر یک متغیر را از روی مقادیر متغیر دیگر پیش‌بینی کنیم. در این مورد، متغیری که ما از آن بهره می‌گیریم تا مقدار متغیر دیگر را پیش‌بینی کنیم، متغیر مستقل (یا پیش‌بین) نام دارد. متغیری را هم که می‌خواهیم پیش‌بینی­کنیم متغیر وابسته (یا ملاک) نام دارد. جدول شماره (23) متغیرهای مستقل وارد شده، متغیر حذف ‌شده و روش مورد استفاده در تعیین رگرسیون برای محله ملازینال را نشان  می‌دهد.

 

جدول شماره (23): متغیرهای مستقل وارد شده، حذف شده و روش تعیین

مدل	متغیرهای وارد شده	متغیرهای حذف شده	روش
1	a احساس تعلق علاقه به جامعه اعتماد اجتماعی کنترل اجتماعی	0	Enter
a. All requested variables entered. b. متغیر وابسته: میزان مشارکت کوی محله ملازینال

 

همان‌طور که از مقدار R (همبستگی پیرسون بین دو متغیر) نمایان است، بین دو متغیر احساس تعلق و مشارکت همبستگی در حد خیلی قوی وجود دارد. مقدار R² نشان می‌دهد که چه مقدار از متغیر وابسته یعنی مشارکت، می‌تواند توسط متغیر مستقل یعنی احساس تعلق، تبیین شود. در این جا متغیر احساس تعلق می‌تواند 40.8 درصد از تغییرات متغیر مشارکت را تبیین کند، که در واقع مقدار چشمگیری است.

جدول شماره (24): خلاصه ضریب همبستگی شاخص‌های احساس تعلق و مشارکت در محله ملازینال

مدل	ضریب همبستگی	ضریب تعیین	ضریب تعدیل شده	خطای معیار میانگین
1	539/0a	408/0	401/0	48740/0

 

جدول نشان می‌دهدکه آیا مدل رگرسیون می‌تواند به طور معناداری (و مناسبی) تغییرات متغیر وابسته را پیش‌بینی کند. برای بررسی معناداری به ستون آخر جدول (sig) نگاه می‌کنیم. این ستون معناداری آماری مدل رگرسیون را نشان می‌دهد که چنان چه میزان به دست آمده کمتر از 0.05 باشد نتیجه می‌گیریم که مدل به کار رفته، پیش‌بینی کننده خوبی برای متغیر میزان مشارکت است. میزان معناداری در جدول زیر کمتر از میزان 0.05 است که بیانگر این است که مدل رگرسیونی معنادار است.

 

جدول شماره (25):  خلاصه تحلیل واریانس برای شاخص‌های احساس تعلق و مشارکت در محله ملازینال

مدل		مجموع مجذورات	درجه آزادی	میانگین مجذورات	F نسبت	سطح معناداری
	رگرسیون	168/62	5	43/4	339/52	0.000a
	باقی مانده	033/90	379	238/0
	کل	201/152	384

a     : پیش‌بینی کنندهاحساس تعلق، علاقه به جامعه، اعتماد اجتماعی، کنترل اجتماعی

b: متغیر وابسته:مشارکت ملازینال

جدول بالا اطلاعات ضروری برای پیش‌بین متغیر وابسته را دراختیار ما قرار می‌دهد. مشاهده می‌کنیم که مقدار ثابت (constant) و متغیر درآمد هر دو در مدل معنادار شده‌اند (ستون sig). پس از تعیین معنادار بودن مقدار ثابت و متغیر درآمد، ستون (Standardized Coefficients) بیانگر ضریب رگرسیونی استاندارد شده یا مقدار بتا است. ضریب رگرسیونی استاندارد شده یا Beta در جدول زیر (احساس تعلق) به ترتیب برابر است با 545/0 و 0.113 که نشانگر میزان تأثیر متغیر مستقل (احساس تعلق) بر وابسته (میزان مشارکت) است.

 

جدول شماره (26): ضرایب رگرسیون تأثیر شاخص‌های میزان احساس تعلق و مشارکت در محله ملازینال

مدل	ضریب استاندارد نشده		ضریب استاندارد شده	t	سطح معناداری
	B	خطای معیار	بتا
عدد ثابت	566/1	172/0		929/11	001/0
احساس تعلقa	134/0	046/0	113/0	940/2	003/0
علاقه به جامعه	029/0	032/0	039/0	902/0	368/0
اعتماد اجتماعی	075/0-	035/0	084/0-	111/2-	035/0
کنترل اجتماعی	031/0	036/0	034/0	860/0	090/0

B: متغیر وابسته: مشارکت درمحله ملازینال

 

نتیجه‌گیری و بحث

     محله واحد اجتماعی درون شهر تعریف می‌شود که ساکنین آن ممکن است برحسب خصوصیات ویژه جمعیتی گرد هم آمده باشند. موقعیت اقتصادی از قبیل نوع شغل، شرایط عمومی اجتماعی مانند سطح برخورداری و رفاه اقتصادی و نیز تفاوت‌های فرهنگی و نژادی از جمله خصوصیاتی است که ممکن است محله‌نشینان را از یکدیگر متمایز کند. به علاوه افراد ساکن در یک محل به لحاظ فضای شهری و نوع تلقیات فرهنگی و شهروندی ممکن است در یک محیط مشترک زندگی و آرمان‌ها و ارزش‌های مشترکی را مورد هدف قرار دهند. محلات شهری، از لحاظ سازمان اجتماعی و نیز کارکرد و فعالیت ساکنین آن‌ها از یکدیگر متمایزند. ازجمله عوامل مؤثر در تغییر ساختار محلات شهری طرح‌ها و برنامه‌ریزی‌های کنترل شده شهرها در دوران جدید است­ که به گونه‌ای غیرمستقیم ساز و کار طبیعی شبکه زندگی و فعالیت محله‌ای را دگرگون کرده است. دگرگونی فوق به دنبال خود تأثیرات فراوانی در شکل‌گیری ادراک، احساس و رفتار جدید در شهرنشینان همراه داشته است. بر اساس فرایند توسعه برنامه‌ریزی شهری، ایجاد شهر بر طبق تنظیم جغرافیایی جدید و یا دخالت در تقسیم‌بندی فضایی منجر به تجدید ساختار کالبدی شهرهای مدرن در شکل نواحی منفصل و بی‌ارتباط شهری شده است، در صورتی که محله‌های سنتی محصول انتخاب طبیعی ساکنین و خانوارها و برخوردار از رشد طبیعی بوده است. به طور کلی، محله‌های شهری پدیده‌های بنیادی در نظام تنظیم شهری در گذشته و نیز در حال حاضر در بسیاری از کلانشهرهای جهان از جمله کشور ما تلقی می‌شوند. پژوهش حاضر در پی بررسی تطبیقی میزان مشارکت‌های مردمی در اسکان‌های غیررسمی و برنامه‌ریزی‌شده (نمونه موردی: کوی دادگستری و محله ملازینال) به نتایج زیر دست یافته است.

      نتایج به دست آمده از این تحقیق بیانگر آن است که در بین متغیرهای مشارکت مردمی، کوی دادگستری تبریز، میانگین شاخص‌های مشارکت مردمی یعنی: میزان رضایت‌مندی از خدمات شهری (11/3)، میزان مشارکت در امور شهری (86/2)، میزان احساس تعلق نسبت به محله (88/2)، علاقه به جامعه (35/3)، اعتماد اجتماعی (92/2) و  کنترل اجتماعی (55/2) به دست آمد که به استثنای (میزان رضایت‌مندی از خدمات شهری و علاقه به جامعه) بقیه در وضعیت نامطلوب قرار داشته و میانگین به دست آمده کمتر از عدد 3 است که در طیف لیکرت حد پایین می‌باشد.

    هم­چنین بر اساس نتایج به دست آمده از این تحقیق برای محله ملازینال بیانگر آن است که در بین متغیرهای مشارکت مردمی، میانگین شاخص‌های مشارکت‌های مردمی یعنی: میزان رضایت‌مندی از خدمات شهری (60/2)، میزان مشارکت در امور شهری (77/2)، میزان احساس تعلق نسبت به محله (16/3)، علاقه به جامعه (06/3)، اعتماد اجتماعی (22/3) و کنترل اجتماعی (23/3) به دست آمد که به استثنای (میزان رضایت‌مندی از خدمات شهری و مشارکت در امور شهری) بقیه در وضعیت مطلوب قرار داشته و میانگین به دست آمده بالای عدد 3 است که در طیف لیکرت حد وسط می‌باشد.  

      هم­چنین بر اساس نتایج حاصله، شدت همبستگی بین دو متغیر احساس تعلق مکانی و میزان مشارکت در کوی دادگستری 0.259+ درصد و برای محله ملازینال 0.455+ می‌باشد که این امر بیانگر رابطه مستقیم بین دو متغیر برای هر دو محله است. بعلاوه شدت همبستگی بین دو متغیر میزان مشارکت و احساس تعلق در کوی دادگستری 0.217+ درصد و برای محله ملازینال 0.434+ می‌باشد که این امر بیانگر رابطه مستقیم بین دو متغیر برای هر دو محله است. جهت کشف شاخصی که بالاترین تأثیر را در شاخص مشارکت مردمی دارد اقدام به انجام تحلیل رگرسیون گردید. شاخص احساس تعلق به محله برای کوی دادگستری با بتای 0.108 در رتبه اول و شاخص میزان رضایت‌مندی برای محله ملازینال با بتای 0.518 در رتبه اول قرار گرفتند.

 

پیشنهادها

- بررسی و رفع موانع اقتصادی، کالبدی، فرهنگی و حقوقی و اداری از طریق مسئولان ذی‌ربط، با توجه به این که مطابق یافته‌های این پژوهش، شهروندان به مشارکت در ساخت‌ و ساز در بافت‌های فرسوده (محله ملازینال) تمایل دارند.

- توجه ویژه به توان­مندسازی اقتصادی و اجتماعی ساکنان اسکان‌های غیررسمی (محله ملازینال) از طریق ارگان‌های مختلف اعم از مدیران شهری، سیاست‌گذاران، جامعۀ حرفه‌ای و دیگر مراجع ذی‌ربط.

- به‌کارگیری سیاست‌های تشویقی ازطرف سازمان‌های مربوطه جهت سوق دادن مردم منطقه (محله ملازینال) به ساخت ‌و ساز.

- بیشتر ساکنان اسکان‌های غیررسمی در ایران به طور اعم و در محدوده مورد مطالعه (محله ملازینال) به طور اخص از ارائه خدمات از طرف ارگان‌های دولتی و به خصوص از شهرداری‌ها اظهار نارضایتی دارند. پس در این مورد پیشنهاد می‌شود شهرداری منطقه یک نسبت به ارائه خدمات بیشتر به ساکنان اسکان‌های غیررسمی (محله ملازینال) از جمله تعریض معابر، تعویض پله‌های کوچه‌ها، رسیدگی به وضعیت آسفالت خیابان‌ها و کوچه‌ها و ... اقدام نموده و با نظرخواهی از ساکنین محله آن‌ها را به مشارکت وا دارد.

- تصویب قوانین لازم از طرف مجلس شورای اسلامی، وزارت مسکن و شهرسازی و شهرداری‌ها برای حل ­مشکلات ساکنین اسکان‌های غیررسمی، چرا که بی‌هویتی بافت‌ها و عدم احساس تعلق ساکنان به محل زندگی خود سبب تسهیل جرم­خیزی و جنایت و افزایش ناامنی در بافت‌های ناکارآمد می‌شود.

- در نظر گرفتن نظرات ساکنان محلات مورد مطالعه برای افزایش میل و رغبت برای مشارکت شهروندان در فعالیت‌های شهری.

- اتخاذ تمهیدات لازم برای هماهنگی با شهروندان و تشریح روند اجرای طرح قبل از اجرای آن.

 

منابع

ابراهیم‌زاده، عیسی؛ و فاطمی نژاد، خدیجه. (1393). تحلیلی بر مشارکت شهروندی و مدیریت شهری در شهرهای کوچک (مطالعه موردی: شهر کوچک یونسی)، مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه آزاد اسلامی مرودشت. سال پنجم، شماره 16، صص 38-19.       

ازکیا، مصطفی؛ و غفاری، غلامرضا. (1392). توسعه روستایی با تأکید بر جامعه روستایی ایران. تهران: انتشارات نی. چاپ پنجم.

امین ناصری، آراز. (1386). برنامه‌ریزی محله‌ای (مبانی، تعریف، مفاهیم و روش‌ها)، نشریه جستارهای شهرسازی. شماره نوزدهم و بیستم، صص 137ـ121.

پانتام،  روبرت. (1391). دموکراسی و سنت‌های مدنی. ترجمه: محمدتقی، دلفروز. انتشارات تهران، چاپ چهارم.

پیوزی، مایکل. (1393). یورگن هابرماس. ترجمه: احمد، تدین. انتشارات شرکت نشر کتاب هرمس، چاپ 4.

تقوایی، مسعود؛ موسوی، چمران؛ و بابانسب، رسول. (1388). تحلیلی بر سنجش عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در مدیریت شهری در منطقه 4 شهر تبریز، مجله مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای. سال اول، شماره 2، صص 93ـ75.

توسلی، محمود. (1389). جامعه‌شناسی شهری. دوازدهمین سال انتشار، انتشارات دانشگاه پیام نور.

رفیعیان، مجتبی؛ و هودسنی، هانیه. (1388). نقش حاکمیت محلی در فرآیند برنامه‌ریزی مشارکتی چارچوب برنامه‌ریزی توسعه پایدار اجتماعات محلی، نشریه مطالعات مدیریت شهری. دوره 1، شماره 2، صص 24ـ9.

رهنما، محمدتقی. (1388). برنامه‌ریزی مناطق مرکزی شهرها (اصول، مبانی، تئوری‌ها، تجربیات و تکنیک‌ها). انتشارات جهاد دانشگاهی، دانشگاه فردوسی مشهد، چاپ اول.

شریفیان ثانی، مریم. (1380). مشارکت شهروندی، حکمروایی شهری و مدیریت شهری، فصلنامه مدیریت شهری. شماره 8.

علوی­تبار، علیرضا. (1382). بررسی الگوی مشارکت شهروندان در اداره امور شهرها (تجارب جهانی و ایران). (جلد دوم)، تهران: سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور.

علیزاده، کاوه؛ رضوی­نژاد، محمد؛ و رادفر، محسن. (1392). بررسی نقش و مشارکت مردم در اداره امور شهری (نمونه موردی: منطقه 10 شهرداری مشهد)، فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی شهری. دانشگاه مازندران، سال اول، شماره اول، صص 87-61.

علیزاده اقدام، محمدباقر؛ عباس­زاده، محمد؛ کوهی، کمال؛ و مختاری، داوود. (1392). نهادهای شهری و مشارکت شهروندان در اداره امور شهری (مطالعه موردی: شهر اصفهان)، نشریه پژوهش‌های جغرافیای انسانی. دانشگاه تهران، دوره 45، شماره 2، صص 214-194.

مرادی مسیحی، واراز. (1386). برنامه‌ریزی استراتژیک و کاربرد آن در شهرسازی ایران. انتشارات شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری، چاپ دوم.

موسوی، یعقوب. (1386 ). مبانی شهری توسعه از نوع محله‌ای. مجموعه مقالات محلات تهران، چالش‌ها و راهبردها،. شهرداری تهران، 12.

مهندسین مشاور عرصه، طرح جامع تبریز. (1374). طرح جامع شهر تبریز. سازمان مسکن و شهرسازی استان آذربایجان­شرقی.

مهندسین مشاور شارمند، (1382). شیوه‌های تحقق طرح‌های توسعه شهری بررسی تجارب و اجرای طرح‌های توسعه شهری در جهان. (جلد 1)، مرکز مطالعات برنامه‌ریزی شهری.

مهندسین مشاور مرجان. (1359). طرح تفصیلی تبریز. صص ٣.

Blummer, M., (1985).  The Rejuvenation of Community Studies? Neighbour, Networks and Policy Context. Harcourt Brace Jovanovich, New York.

Lerner, Daglas. (1964). The passing of traditional society. New York: The macmillan com.

---

1. استادیار گروه جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.  E- mail:[e-mail]

2. دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

3. کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

 

مراجع

ابراهیم‌زاده، عیسی؛ و فاطمی نژاد، خدیجه. (1393). تحلیلی بر مشارکت شهروندی و مدیریت شهری در شهرهای کوچک (مطالعه موردی: شهر کوچک یونسی)، مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه آزاد اسلامی مرودشت. سال پنجم، شماره 16، صص 38-19.       

ازکیا، مصطفی؛ و غفاری، غلامرضا. (1392). توسعه روستایی با تأکید بر جامعه روستایی ایران. تهران: انتشارات نی. چاپ پنجم.

امین ناصری، آراز. (1386). برنامه‌ریزی محله‌ای (مبانی، تعریف، مفاهیم و روش‌ها)، نشریه جستارهای شهرسازی. شماره نوزدهم و بیستم، صص 137ـ121.

پانتام،  روبرت. (1391). دموکراسی و سنت‌های مدنی. ترجمه: محمدتقی، دلفروز. انتشارات تهران، چاپ چهارم.

پیوزی، مایکل. (1393). یورگن هابرماس. ترجمه: احمد، تدین. انتشارات شرکت نشر کتاب هرمس، چاپ 4.

تقوایی، مسعود؛ موسوی، چمران؛ و بابانسب، رسول. (1388). تحلیلی بر سنجش عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در مدیریت شهری در منطقه 4 شهر تبریز، مجله مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای. سال اول، شماره 2، صص 93ـ75.

توسلی، محمود. (1389). جامعه‌شناسی شهری. دوازدهمین سال انتشار، انتشارات دانشگاه پیام نور.

رفیعیان، مجتبی؛ و هودسنی، هانیه. (1388). نقش حاکمیت محلی در فرآیند برنامه‌ریزی مشارکتی چارچوب برنامه‌ریزی توسعه پایدار اجتماعات محلی، نشریه مطالعات مدیریت شهری. دوره 1، شماره 2، صص 24ـ9.

رهنما، محمدتقی. (1388). برنامه‌ریزی مناطق مرکزی شهرها (اصول، مبانی، تئوری‌ها، تجربیات و تکنیک‌ها). انتشارات جهاد دانشگاهی، دانشگاه فردوسی مشهد، چاپ اول.

شریفیان ثانی، مریم. (1380). مشارکت شهروندی، حکمروایی شهری و مدیریت شهری، فصلنامه مدیریت شهری. شماره 8.

علوی­تبار، علیرضا. (1382). بررسی الگوی مشارکت شهروندان در اداره امور شهرها (تجارب جهانی و ایران). (جلد دوم)، تهران: سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور.

علیزاده، کاوه؛ رضوی­نژاد، محمد؛ و رادفر، محسن. (1392). بررسی نقش و مشارکت مردم در اداره امور شهری (نمونه موردی: منطقه 10 شهرداری مشهد)، فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی شهری. دانشگاه مازندران، سال اول، شماره اول، صص 87-61.

علیزاده اقدام، محمدباقر؛ عباس­زاده، محمد؛ کوهی، کمال؛ و مختاری، داوود. (1392). نهادهای شهری و مشارکت شهروندان در اداره امور شهری (مطالعه موردی: شهر اصفهان)، نشریه پژوهش‌های جغرافیای انسانی. دانشگاه تهران، دوره 45، شماره 2، صص 214-194.

مرادی مسیحی، واراز. (1386). برنامه‌ریزی استراتژیک و کاربرد آن در شهرسازی ایران. انتشارات شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری، چاپ دوم.

موسوی، یعقوب. (1386 ). مبانی شهری توسعه از نوع محله‌ای. مجموعه مقالات محلات تهران، چالش‌ها و راهبردها،. شهرداری تهران، 12.

مهندسین مشاور عرصه، طرح جامع تبریز. (1374). طرح جامع شهر تبریز. سازمان مسکن و شهرسازی استان آذربایجان­شرقی.

مهندسین مشاور شارمند، (1382). شیوه‌های تحقق طرح‌های توسعه شهری بررسی تجارب و اجرای طرح‌های توسعه شهری در جهان. (جلد 1)، مرکز مطالعات برنامه‌ریزی شهری.

مهندسین مشاور مرجان. (1359). طرح تفصیلی تبریز. صص ٣.

Blummer, M., (1985).  The Rejuvenation of Community Studies? Neighbour, Networks and Policy Context. Harcourt Brace Jovanovich, New York.

Lerner, Daglas. (1964). The passing of traditional society. New York: The macmillan com.