مفهوم دیگری و دیگرستیزی و دیگرپذیری در مثنوی مولانا

عرفان اسلامی

مقاله 4، دوره 16، شماره 61، آذر 1398، صفحه 68-99   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمد ذاکری^{* 1}؛ حشمت الله آذرمکان²؛ نجمه دری³؛ عبدالله فروزان فر⁴

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه هرمزگان، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه هرمزگان، ایران.

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس،ایران.

⁴استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه هرمزگان،ایران.

چکیده

«دیگری» از مفاهیم فلسفی‌ای است که از قرن بیستم در آثار فیلسوفانی چون ‌هایدگر، سارتر و بوبر و لویناس مطرح شده است.اگر چه در فلسفه اسلامی مفهوم «دیگری» به صورت یک مساله مطرح نشده است اما در ادبیات فارسی به شکل‌های مختلفی چون اقلیت‌های دینی، قومی و زبانی به این پدیده پرداخته شده است. نگاه مولانا در کتاب مثنوی معنوی‌اش به مساله دیگری به دو گونه است که هر دو نگاه، برخاسته از ویژگی‌های شخصیتی و فکری خود او و ضرورت‌های فضای فرهنگی عصر زندگی شاعر است. در نگاه اول مولانا در قامت یک فقیه مدرسه‌ای وامدار بر ساخته‌های پیشین درباره دیگری‌های مطرح در جامعه زمان خویش است و داوری‌هایی را روایت می‌کند که خود هیچ نقشی در تولید آن نداشته است و رنگی از ستیز با دیگری در قالب تحقیر، طرد و نفی را به همراه دارد. در نگاه دوم اما، دنیای مولانا بسیار متفاوت بوده و اندیشه خود وی و تجربیات شخص‌اش، شکل‌دهنده و تعریف‌کننده مفهوم دیگری است. اگر در نگاه اول، شاعر روایتگر اندیشه‌های دیگران است در نگاه دوم، خود دست به تولید معرفت می‌زند و در این افق جدید با کمک بن مایه‌های اندیشه عرفانی، بسیاری از بر ساخته‌های مرسوم پیشین را بر نتافته و تکرار نمی‌کند و با نگاهی انسانی و عرفانی، هستی و انسان را روایت می‌کند و از این رهگذر مفهوم «دیگری» نیز از تعاریف سابق خود دور و بازتعریف می‌شود.

کلیدواژه‌ها

مولانا؛ دیگری؛ دیگر ستیزی؛ دیگر پذیری؛ عرفان؛ ادبیات تعلیمی

مراجع