بررسی تحلیلی نمادها و عناصر اسطوره‌ای مشترک در شاهنامه و غزلیات شمس

فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی

مقاله 10، دوره 13، شماره 52، بهمن 1398، صفحه 237-259   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

آسیه قوامی¹؛ فرهاد براتی²

¹دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه دولتی سلمان فارسی، کازرون، ایران

²هیأت علمی بخش زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه دولتی سلمان فارسی، کازرون، ایران

چکیده

موضوع «غزلیات شمس»، اﺛﺮﺟﺎودانه ﻣﻮﻻﻧـﺎ ﺟﻼل­اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ بلخی، بیان مضامین عارفانه و عشق آسمانی است. مولانا در خلال این غزلیات ناب، از نمادهای اسطوره­ای نیز برای تبیین مضامین عرفانی و سایر مفاهیم شعری استفاده کرده است. در این مقاله به بررسی عناصر اسطوره اعم از شخصیت­ها، موجودات و نمادهایی که صبغه و نمودی عرفانی در «غزلیات شمس» داشته­اند، پرداخته­ایم. عناصر، موجودات و شخصیت­های مورد بررسی در این مقاله عبارت‌اند از رستم، زال، کیقباد، سهراب، اسفندیار، ضحاک، کیکاووس، مانی، کیخسرو و موجودات افسانه­ای همچون کوه قاف، هما، عنقا و سیمرغ که مهم­ترین منبع آن­ها، «شاهنامه» فردوسی است. نتیجه پژوهش این است که مولانا با استخراج عناصر اسطوره و حماسه از آثار گران­سنگ حماسی از جمله «شاهنامه» فردوسی، از این عناصر در جهت تبیین هر چه بهتر مضامین و مفاهیم عرفانی در «غزلیات شمس» سود جسته است؛ تا جایی که پژوهش‌گران ادبیات عرفانی، آن را نمونه بارز و ارزشمند حماسه عرفانی دانسته­اند.

کلیدواژه‌ها

مولانا؛ غزلیات شمس؛ فردوسی؛ شاهنامه؛ نماد؛ اسطوره؛ حماسه

مراجع

آموزگار، ژاله. 1386ش، تاریخ اساطیری ایران، چاپ سوم، تهران: انتشارات سمت.

بهرامیان، محمد حسین و الهام جم­نژاد. بررسی کهن الگوی آنیما در اشعار مولانا، سایت تخصصی سارا شعر به آدرس: http://sarapoem.persiangig.com/link7/animadarmolana.htm.

پورخالقی چترودی، محمد. 1381ش، درخت در شاهنامه، چاپ اول، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.

دوستخواه، جلیل. 1370ش، اوستا نخستین سرودهای ایرانیان، چاپ دوم، تهران: انتشارات توس.

رزمجو، حسین. 1368ش، انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی فارسی، چاپ اول، تهران: انتشارات امیرکبیر.

زمانی، کریم. 1384ش، شـرح جـامـع مثنـوی معنـوی، چـاپ هفـدهـم، تهران: انتشارات اطلاعات.

سلطانی گردفرامرزی، علی. 1372ش، سیمرغ در قلمرو فرهنگ ایران، چاپ اول، تهران: انتشارات مبتکران.

شمیسا، سیروس. 1370ش، انواع ادبی، چاپ اول، تهران: انتشارات باغ آیینه.

مرتضوی، منوچهر. 1372ش، فردوسی و شاهنامه، چاپ اول، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.

معین، محمد. 1389ش، فرهنگ معین، چاپ اول، تهران: انتشارات سرایش.

مولوی، جلال­الدین. 1363ش، کلیات شمس، با تصحیحات و حواشی بدیع­الزمان فروزانفر، ده جلد، چاپ سوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.

یاحقی، محمد جعفر. 1375ش، فرهنگ اساطیر، چاپ دوم، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و سروش.

 

مقالات

آتونی، بهروز. پاییز 1389، «انسان­های اسطوره­ای، عارفان نخستین»، فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد مشهد، شماره 27، صص 110-83.

حسینی، مریم. زمستان 1386 و بهار 1387، «پری در شعر مولانا: دیدار با آنیما»، نشریه علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س)، شماره 68 و 69 ، صص 1 تا 22.

سیف، عبدالرضا. پاییز 1388ش، «بازتاب شاهنامه فردوسی در مثنوی معنوی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی تهران، شماره چهارم، صص 58-39.

سیف، عبدالرضا. تابستان و پاییز 1380ش، «تجلی اسطوره در مثنوی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی تهران، صص 604-591.

شریعت کاشانی، علی و دیگران. پاییز 1381ش، «چهره‌های اسطوره­ای و بن­مایه­های باستانی در شعر مولوی»، فصلنامه مطالعات ملی، سال چهارم شماره 13، صص 48-9.

قبادی، حسینعلی. بهار و تابستان 1381ش، «حماسه عرفانی یکی از انواع ادبی در ادبیات فارسی»، فصلنامه پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره اول، صص 20-1.