اتباع در سبک خراسانی و اصفهانی

فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی

مقاله 19، دوره 13، شماره 52، بهمن 1398، صفحه 437-454   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

فاطمه حاجی آقابزرگی¹؛ عباسعلی وفایی²؛ رضا فهیمی³

¹گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، واحد ساوه، دانشگاه آزاد اسلامی، ایران

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد ساوه- ساوه-ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد ساوه- ساوه-ایران

چکیده

در زبان فارسی چه در نظم و چه در نثر و همچنین در زبان محاوره اتباع بسیار به کار می‌رود. اینکه بکار بردن اینگونه ترکیب‌ها از چه زمانی در آثار کتبی و شفاهی ایرانیان آغاز شده است، هنوز مشخّص نیست. مطالعات پیشین فقط نمونه­هایی از کاربرد این نوع ترکیب را در آثار گذشتگان ارائه کرده­اند. با توجه به سیر اتباع در دوره‌های مختلف و کاربرد آن در زبان شاعران و نویسندگان سبک‌های متفاوت، می‌توان گفت که اتباع درآغاز با شکل کنونی آن که «اسم مهمل» نیز نامیده می‌شود، تفاوت دارد. غیر از بعضی ترکیب‌ها که از ابتدا بی معنی و یا مهمل بوده است، مانند «شکست و مکست» در دیوان رودکی، که واژه تابع کاملاً بی معنی است و رودکی فقط یک بار آن را به کار برده، اکثر ترکیب‌ها هدفدار و با معنی انتخاب می‌شده است. در این تحقیق برای دستیابی به سیر بکارگیری اتباع و نحوه آغاز آن و چگونگی تبدیل آن به اسم مهمل، آثار شاعران و نویسندگان معروف دوره خراسانی و اصفهانی مطالعه و اتباع در آن‌ها بررسی گردیده است. یافته­های این تحقیق از بکارگیری اسم مهمل یا تابع برای ایجاز در کلام حمایت می‌کند.

کلیدواژه‌ها

اتباع؛ اسم مهمل؛ ترکیب؛ تضاد؛ ترادف؛ تناسب؛ سبک

مراجع

انوری، حسن و حسن گیوی. 1370ش، دستور زبان، چاپ نهم، تهران: انتشارات فاطمی.

باباطاهر. بی تا، رباعیات، چاپ دوم، تهران: نشر محمد.

بیهقی، ابوالفضل. 1370ش، تاریخ بیهقی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات خواجو.

تبریزی، صائب. 1373ش، دیوان، چاپ اول، تهران: انتشارات مستوفی.

ذاکری، مصطفی. 1381ش، اتباع و مهملات در زبان فارسی، چاپ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

سعد سلمان، مسعود. 1374ش، دیوان، چاپ اول، تهران: انتشارات نگاه.

سیستانی، فرخی. 1377ش، گزینه سخن پارسی، چاپ نوزدهم، تهران: انتشارات صفی علیشاه.

قابوس بن وشمگیر، عنصر المعالی. 1366ش، قابوس‌نامه، چاپ چهارم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

قبادیانی، ناصرخسرو. 1370ش، دیوان، چاپ چهارم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

کزازی، میرجلال­الدین. 1386ش، نامه باستان، چاپ ششم، تهران: انتشارات سمت.

مشیری، مهشید. 1379ش، فرهنگ اَتباع و اَتباع سازی، چاپ اول، تهران: انتشارات آگاهان دیده.

مقرّبی، مصطفی. 1372ش، ترکیب در زبان فارسی، چاپ اول، تهران: انتشارات توس.

منوچهری دامغانی. 1375ش، دیوان، چاپ دوم، تهران: انتشارات زوار.

وفایی، عباسعلی. 1392ش، دستور توصیفی، چاپ اول، تهران: انتشارات سخن.

 

مقالات

شیدا، میرزا عباس­خان. 1313ش، «مهملات»، مجله دانشکده اصفهان، سال دوم، شماره 4.