پیکرگردانی و گشت اسطوره‌ای در رمان چاه‌ بابل اثر رضا قاسمی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 6، دوره 16، شماره 58، اردیبهشت 1399، صفحه 159-185   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

حسین طاهری¹؛ ویدا دستمالچی^{* 2}

¹دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

رمان چاه بابل اثر رضا قاسمی بن‌مایه‌ای اساطیری دارد؛ داستان بر پایۀ روایت سامی ماجرای هبوط دو فرشتۀ مذکر به نام هاروت و ماروت و دلباختگی‌شان به زنی به نام زهره (ناهید) نوشته شده ‌است، نمایش پیکرگردانی این سه، و چگونگی انتقال خویشکاری هر کدام در رمان، هدف این جستار است، که با روش توصیفی ـ تحلیلی، پیشینۀ هبوط فرشتگان و ارتباط آن‌ها را با الهه‌های هندی و ایرانی باستان نشان می‌دهد. در این راستا بررسی پیکرگردانی آناهیتا، هئورتات و امرتات و ارتباط هر یک با الهۀ هندی سرسوتی، و دوقلوهای اشوین حائز اهمیت است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که زمان، مکان و شخصیت در رمان، تثلیثی و سه‌گانه است. در تثلیث شخصیت، گشت اسطوره‌ای هاروت و ماروت در پیکر دو مرد و شمایل زهره در پیکر یک زن رخ می‌نماید؛ «مندو»، «کمال» و «فیلیسا» نقش محوری این تبدیل را بر عهده دارند. تکرار، تناسخ و دگردیسی در سه زمان مختلف (عصرقاجار، زمان انقلاب و دوران معاصر)، در توازی روایات سه‌گانۀ رمان در سه مکان (روسیه، ایران، فرانسه) بازنمایندۀ مسألۀ پیکرگردانی و گشت اساطیری و مؤید تکرار الگوهای رفتاری ازلی ـ ابدی در میان انسان‌هاست.

کلیدواژه‌ها

چاه بابل؛ رضا قاسمی؛ پیکرگردانی؛ گشت اسطوره‌ای؛ تناسخ

مراجع

کتابنامه

اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. 1367. مرآت‌البلدان. تصحیح و حواشی: عبدالحسین نوائی و محدث میرهاشم. تهران: دانشگاه تهران.

الیاده، میرچا. 1376. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. تهران: سروش.

ایونس، ورونیکا. 1381. اساطیر هند. ترجمة محمدحسین باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

بهار، مهرداد. 1387. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.

حسینی، مریم و سارا پوشعبان. 1391. «دلایل پیکرگردانی در داستان‌های هزار و یک شب». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. دوره16. ش52. صص64-37.

رستگار فسائی، منصور. پیکرگردانی در اساطیر. 1388. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ستاری، جلال. 1385. اسطوره و حماسه در اندیشۀ ژرژ دومزیل. تهران: مرکز.

سرخوش کرتیس، وستا. 1373. اسطوره‌های ایرانی. ترجمة عباس مخبر. تهران: مرکز.

سورآبادی، ابوالفضل عتیق. 1381. تفسیر سورآبادی. اهتمام علی‌اکبر سعیدی سیرجانی. تهران: فرهنگ نو.

شامیان، حسین. 1398. «پیکرگردانی اساطیر در خسرو و شیرین نظامی». فصلنامة علمی پژوهشی ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. دوره 15. ش56. صص 181-157.

شوالیه، ژان. 1388. فرهنگ نمادها. ترجمة سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

شهریاری، کیهان. 1378. زن در اساطیر ایران و بین‌النهرین. تهران: فارس.

شیمل، آنه ماری. 1388. راز اعداد. ترجمة فاطمه توفیقی. قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.

قاسمی، رضا. 1378. چاه بابل. سوئد: باران.

قبادی، حسینعلی. 1392. «نقد و تحلیل کتاب پیکرگردانی در اساطیر». پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی. ش26. صص 57-82

محجلین، ساناز و مجتبی درودی. 1398. «دگردیسی اسطورۀ جمشید در گذار از دوران هندواروپایی به دوران اسلامی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. دوره 15. ش54. صص251-223.

معین، محمد. 1388. فرهنگ معین فارسی. تهران: نامن.

میرخوشخو، سیّده‌آمنه و عبدالرحمن عالم. 1396. «بررسی اسطوره‌شناختی ایزدبانوان در جهان فکری ـ معنوی ایرانیان باستان». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. دوره 13. ش46. صص215-175.

واثق عباسی، عبدالله و یعقوب فولادی. 1396. «دگردیسی اسطورۀ آفرینش مهری در عرفان ایرانی ـ اسلامی (با تکیه بر اشعار مولوی)». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. دوره13. ش47. صص362-343.

هینلز، جان . 1375. شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.