سیر تحول ایزد وای از اسطوره به کیکاووس در حماسه

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 7، دوره 16، شماره 58، اردیبهشت 1399، صفحه 187-218   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

اقدس فاتحی¹؛ حسن شهریاری^{* 2}

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم

²دانشجوی دکتری ادبیات حماسی دانشگاه قم

چکیده

اشراف بر پیشینة اساطیری شخصیت‌های حماسی، در تحلیل کارکردهای آنان در آثار ادبی کمک قابل توجهی خواهد کرد. مطالعة خویشکاری‌های ایزد وای و وجود برخی تشابهات میان این ایزد و کاووس شاهنامه سبب گردید تا به مقایسة تطبیقی میان این دو شخصیت اساطیری بپردازیم. کاووس شاهنامه، از بزرگ‌ترین پادشاهان حماسی ایران و برخوردار از پیشینه‌ای اساطیری است. وای نیز، ایزد باد و هواست که بر فضای تهی میان آسمان و زمین حکمرانی می‌کند. پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی ـ تحلیلی به این نتایج که عبارتند از تشابه در شخصیت متلوّن و ابهام‌انگیز، فرّه‌مندی، جادو ـ پزشکی، جنگاوری، پیک مرگ و سرشت بادی، مکان زندگی و پدر نخستین انسان بودن است، دست یافته. هر چند اختلافات جزیی در میان آن‌ها دیده می‌شود، اما وجود این‌گونه همسانی‌ها میان این دو شخصیت اساطیری و بررسی و مطالعة سیر تحوّل و تنزّل ایزدان اساطیری به عالم حماسه، ما را بر این داشت که گمان کنیم کاووس شاهنامه صورت تحوّل‌یافته و انسانی وایو، ایزد باد و هوا است که در حماسه ملی ما؛ شاهنامه با حفظ مهم‌ترین خویشکاری‌های خود در قالب پادشاهی حماسی نمایان گشته است. هدف از انجام چنین پژوهشی بی‌شک نمایاندن پیشینة ایزدی کیکاووس و تأثیر در رفتار و کردار حماسی و شخصیت چندی بعدی او در شاهنامه است.

کلیدواژه‌ها

ایزد وای؛ کیکاووس؛ اسطوره؛ حماسه؛ تحول اساطیر

مراجع

کتابنامه

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1392. «کیکاوس و کویه اوشنس». ادبیات و زبان‌ها (ویژه‌نامة فرهنگستان). ش1. صص137-117.

اشرف‌زاده، رضا. 1389. «وایه ایزد آرزوها». مجلة ادبیات و زبان‌ها: ادبیات فارسی (دانشگاه آزاد اسلامی مشهد). ش28. صص16-7.

بهار، مهرداد. 1395. پژوهشی در اساطیر ایران ـ پارة نخست ـ متن‌ها و یادداشت‌ها. چ5. تهران: آگه.

ــــــــــــ . 1386. جستاری چند در فرهنگ ایران. چ1. تهران: فکر روز.

پورداوود، ابراهیم. 1394. یشت‌ها. جلد 1-2. به کوشش بهرام فره‌وشی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

ـــــــــــــــ . 1391. ویسپرد. تألیف و تفسیر. تهران: اساطیر.

تفضلی، احمد. 1391. مینوی خرد. چ2. تهران: توس

ثعالبی، حسین‌بن محمد. 1372. غرر الاخبار و السیر. ترجمة محمد روحانی. چ1. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.

جامی، عبدالرحمن. 1378. هفت اورنگ (خردنامة اسکندری). تصحیح جابلقا دادعلیشاه و همکاران. ج2. تهران: میراث مکتوب.

جلالی نائینی، محمدرضا. 1385. گزیدة سرودهای ریگ‎‌ودا، با پیشگفتار تاراچند. چ3. تهران: نقره.

جعفری دهقی، محمود. 1384. «پرواز کیکاووس: مقایسة گزارش دینکرد با شاهنامه». نامة پارسی. س10. ش1. صص28-13.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1391. دیوان حافظ. به کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: صفی علیشاه.

خالقی‌مطلق، جلال. 1362. «شاهنامه و موضوع نخستین انسان». ایران‌نامه. ج2. ش2.

خوارزمی، حمیدرضا و دیگران. 1392. «تکوین و تکامل قهرمانان در گذر از اسطوره به حماسه». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9. ش33. صص85-63.

دادگی، فرنبغ. 1395. بندهشن. گزارنده مهرداد بهار. چ1. تهران: توس.

دومزیل، ژرژ. 1384. بررسی اسطوره کاووس در اساطیر ایرانی و هند، برگردان شیرین مختاریان و مهدی باقی. تهران: قصّه.

دوشن گیمن، ژاک. 1385. دین ایران باستان. ترجمة رویا منجم. چ1. تهران: علم.

دهخدا، علی‌اکبر. 1377. لغت‌نامه دهخدا. زیر نظر محمد معین و سیّدجعفر شهیدی. ج14. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

رضایی، رویا؛ عبدالله واثق‌عباسی و محمدامیر مشهدی. 1394. «تحلیل جایگاه اسطوره باد در شاهنامه». مجلة شعر پژوهی (بوستان ادب) دانشگاه شیراز. س7. ش3. پیاپی25. صص170-153.

زنر، آرسی. 1384. زروان یا معمای زرتشتی‌گری. ترجمة تیمور قادری. تهران: امیرکبیر.

سرکاراتی، بهمن. 1385. سایه‌های شکار شده. گزیدة مقالات فارسی. چ2. تهران: طهوری.

عطار، فریدالدین محمدبن ابراهیم. 1383. منطق‌الطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ1. تهران: سخن.

فاتحی، اقدس. 1395. نبشته من این نامة پهلوی. چ1. تهران: فارسیران.

فردوسی، ابوالقاسم. 1395. شاهنامه. ج1. تصحیح خالقی مطلق. تهران: سخن.

فؤادی، طاهره و زهرا زمین‌ریاحی. 1395. «بازتاب خویشکاری وایو در منظومه‌های حماسی ملی». مجله علمی ـ پژوهشی (بوستان ادب) دانشگاه شیراز. س8. ش1. پیاپی27.

کلاهچیان، فاطمه و لیلا پناهی. 1393. «روان‌شناسی شخصیت کاووس در شاهنامه». مجله ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش37. صص 268-237.

مولوی، جلالدین محمد. 1390. مثنوی معنوی. به تصحیح رینولد نیکلسون. تهران: هرمس.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. 1382. کشف‌الاسرار و عدةالابرار. به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت. ج2. تهران: امیر کبیر.

وکیلی، شروین. 1395. اسطوره‌شناسی ایزدان ایرانی. چ1. تهران: شورآفرین.

هینلز، جان راسل. 1395. شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.