بررسی بن‌‌مایه‌های اساطیری در افسانۀ سیستانی نهنگ ‌بور و شهزاده

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 4، دوره 16، شماره 58، اردیبهشت 1399، صفحه 93-125   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

سید مهدی رحیمی^{* 1}؛ علی اکبر سامخانیانی¹؛ ابراهیم محمدی¹؛ محمد فاطمی منش²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند

چکیده

داستان نهنگ ‌بور و شهزاده از لحاظ بن‌مایه‌ها و ریشه‌های اساطیری غنی است و می‌توان بسیاری از بازنمودهای اسطوره‌ای، علی‌الخصوص اسطوره‌های سکایی، یونانی، چینی و هندی را در آن مشاهده کرد. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی بن‌مایه‌های اساطیری مطرح در این داستان همچون خون‌خوردن، اژدهاکشی، آفرودیت، بن‌مایة عدد سه، گذر قهرمان از آب به همراه اسب، آزار نرساندن آتش به پاکان و رسیدن به جاودانگی، بی‌مرگی و پیروزی مرگ بپردازد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که داستان نهنگ ‌بور و شهزاده به عنوان یکی از داستان‌های عامیانۀ سیستانی، از لحاظ بن‌مایه‌های اساطیری از غنای بسیاری برخوردار است و این امر به نوبۀ خود، لزوم توجه بیشتر به فرهنگ بومی و داستان‌های عامیانۀ سرزمین سیستان را نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

ادبیات عامه؛ نقد اسطوره‌ای؛ بن‌مایه‌های اساطیری؛ فرهنگ سیستانی؛ افسانۀ نهنگ ‌بور و شهزاده

مراجع

آموزگار، ژاله. 1387. «خویشکاری فردوسی». مجلۀ بخارا. ش66. صص 29-18.

آیدنلو، سجاد. 1389. «بررسی و تحلیل چند رسم پهلوانی در متون حماسی». مجلۀ مطالعات داستانی دانشگاه پیام نور. ش1. صص 36-5.

افشاری، مهران. 1387. تازه به تازه، نو به نو (مجموعه مقالات). با مقدمۀ کتایون مزداپور. چ2. تهران: چشمه.

بهار، مهرداد. 1376. جستاری چند فرهنگ و اساطیر ایرانی. تهران: فکر روز.

بهزادی، رقیه. 1382. قوم‌های کهن در قفقاز، ماورای قفقاز، بین‌النهرین و هلال حاصل‌خیز. چ1. تهران: نی.

پین‌سنت، جان. 1380. اساطیر یونان. ترجمۀ باجلان فرخی. چ1. تهران: اساطیر.

دوستخواه، جلیل. 1385. اوستا (گزارش و پژوهش). ج1. تهران: مروارید.

ذبیح‌نیا عمران، آسیه و زهرا پردل. 1396. «انواع استحاله‌های انسانی در افسانه‌های مکتوب سیستان و بلوچستان». ویژه‌نامۀ قصه‌شناسی فصلنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه. س5. ش12. صص 23ـ1.

رستگار فسایی، منصور. 1380. «اسطوره‌‌های پیکرگردانی. مجلۀ مطالعات ایرانی». مرکز تحقیقات فرهنگ و زبان ایران دانشگاه شهید باهنر کرمان. س1. ش1. صص 176ـ139.

رضایی دشت‌ارژنه، محمود. 1388الف. «رستم اژد‌هاکش و درفش اژد‌ها پیکر». فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی. س6. ش24. صص 79ـ53.

ـــــــــــــــــــــــــــ . 1388ب. «بازتاب نمادین آب در گسترۀ اساطیر». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5. ش16. صص 86ـ69.

رضی، ‌هاشم. 1381. دانشنامۀ ایران باستان. تهران: سخن.

ژیران، ف و دیگران. 1375. اساطیر آشور و بابل. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چ1. تهران: فکر روز.

سرکاراتی، بهمن. 1357. «بنیان اساطیری حماسۀ ملی ایران». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. ش 125. صص 61ـ1.

سرلو، خوان ادواردو. 1389. فرهنگ نماد‌ها. ترجمۀ مهرانگیز اوحدی. تهران: دستان.

سیستانی، محمداعظم. 1368. مردم‌شناسی سیستان. چ1. کابل: مرکز علوم اجتماعی آکادمی علوم افغانستان.

ــــــــــــــــــــ . 1364. سیستان؛ سرزمین حماسه‌ها و ماسه‌ها. ج1. چ1. کابل: مرکز علوم اجتماعی، آکادمی علوم افغانستان.

شفق، اسماعیل و علیرضا نیازی وحدت. 1388. «اهمیت عدد سه با نگاهی به دیوان خاقانی». فصلنامۀ پژوهش‌‌های ادبی. س6. ش25. صص 90ـ71.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1387. فرهنگ نماد‌ها. ج5. ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

ــــــــــــــــــــــ . 1388. فرهنگ نماد‌ها. ج3. ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

عمرانی، غلامرضا. 1394. اسطوره‌های سیستان. چ1. تهران: دریافت.

فردوسی، ابوالقاسم. 1373. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی‌مطلق. ج4. چ1. کالیفرنیا: بنیاد میراث ایران.

ــــــــــــــــ . 1369. شاهنـــامه. به کوشش جلال خالـقی‌مطلــق. ج2. چ1. کالیـفرنیا: the Persian Heritage Foundation and mazda publishers.

فریزر، جیمز جرج. 1386. شاخۀ زرّین؛ پژوهشی در جادو و دین. ویرایش و مقدمۀ رابرت فریزر. ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

قائمی، فرزاد و دیگران. 1388. «تحلیل نقش نمادین اسطورۀ آب و نمود‌های آن در شاهنامۀ فردوسی بر اساس روش نقد اسطور‌ه‌ای». مجلۀ جستار‌های ادبی. ش165. صص 68ـ47.

کای‌بار، جس پیتر آسموسن، مری بویس. 1348. دیانت زرتشتی: مجموعۀ سه مقاله. ترجمۀ فریدون وهمن. چ1. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

کوپفر، گریس. 1376. افسانه‌های یونان و روم. ترجمۀ سیّدنورالله ایزدپرست. چ4. تهران: دانش.

کویاجی، جهانگیر کوروجی. 1380. بنیاد‌های اسطوره و حماسۀ ایران. گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه. چ1. تهران: آگه.

محمودی، خیرالله. 1384. «جایگاه عدد سه در فرهنگ و آیین‌‌های باستانی ایرانیان». مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. دورۀ 21. ش1. پیاپی 42. صص 162ـ149.

معرک‌نژاد، سیّدرسول. 1393. اسطوره و هنر. چ1. تهران: میردشتی.

مک‌کال، هنریتا. 1375. اسطوره‌های بین‌النهرینی. ترجمۀ عباس مخبر. چ2. تهران: مرکز.

منشی‌زاده، داوود. 1383. افسانه گیلگمش. مترجم لوحه‌های گلی، جرج اسمیت. ترجمة آلمانی گئورگ بورکهارت. چ1. تهران: اختران.

نایب‌زاده، راضیه و سامانیان، صمد. 1394. «اژد‌ها در اسطوره‌ها و فرهنگ ایران زمین». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س11. ش38. صص 269ـ 235.

واحددوست، مهوش. 1384. «نمادینگی آتش و بازتاب آن در متون اساطیری و حماسی ایران». مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. دورۀ 22. ش1. صص 186ـ175.

هال، جیمز. 1380. فرهنگ نگار‌های نماد‌ها در هنر شرق و غرب. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: مؤسسة فرهنگ معاصر.

هرودوت. 1389. تاریخ هرودوت. ج1. ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر. تهران: اساطیر.

هومر. 1378. ایلیاد. ترجمۀ سعید نفیسی. چ13. تهران: علمی و فرهنگی.

هینلز، جان. 1368. شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چ1. تهران: چشمه.

 

Eglish Sources

Allen, Richard Hinckley 1936, Star-names and their meanings, G. E. Stechert: New York. second reprint.

Cirlot, j.e. 2001. A dictionary of Symbols. London: Routledge.

Durant, will. 1939. The Story of Civilization. The life of Greece. New York: simon and Schuster. Ninth printing.

Berens .E. M.. 1931. A Hand-book of Mythology: Myths and Legends of Ancient Greece and Rome. New York: Maynard, Merrill.

Morgan, Harry. 2004. Chinese Symbols and Superstitions. Kassinger Press.

Rolle, Renate. 1989. The World of the Scythians, translated by f. g. walls. University of California press. Berkeley and Los Angeles. First published.