پیکرگردانی دختر جادو به اژدها در اسکندرنامه نظامی گنجوی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 8، دوره 16، شماره 58، اردیبهشت 1399، صفحه 219-248   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

سعید کریمی قره بابا

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

چکیده

پیکرگردانی، استحاله و تغییر شکل موجودات حقیقی یا خیالی به موجوداتی دیگر با بهره‌گیری از قوای ماورای طبیعی است. یکی از نمونه‌های منحصر به ‌فرد پیکرگردانی زن جادو را در اسکندرنامة نظامی می‌توان دید. در اسکندرنامه، دختری از نسل سام به نام آذرهمایون با استفاده از جادو به‌ عنوان یک ترفند نظامی برای نگهبانی از آتشکده و جلوگیری از تخریب آن، خود را به شکل اژدها درمی‌آورد. در این داستان رازآلود، مشخصات سه نوع داستان عامیانه، پری‌وار و اسطوره‌ای ملاحظه می‌شود. هدف مقاله حاضر بررسی این پیکرگردانی از منظر اساطیری، داستانی و تاریخی است. در این پژوهش که به شیوه توصیفی ـ تحلیلی محتوا انجام گرفته است، پس از بررسی نمونه‌های پیکرگردانی زنان جادو در قصه‌های کهن و شرح و توضیح داستان اژدها شدن دختر جادو در اسکندرنامه، دلایل و انگیزه‌های احتمالی تبدیل شدن زن به اژدها به بحث گذاشته شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که آذرهمایون احتمالاً پری است و ارتباط او با آب و آتش و خواهش‌های جسمانی در کنار نکات جزئی دیگر این گمان را تقویت می‌کند. از یافته‌های دیگر مقاله آن است که شاید افسانة آذرهمایون و بلیناس در متن خود، روایتی از شکل‌گیری یک جنبش ضد اشغال‌گری با محوریت آتش‌گاه، به فرماندهی زنی شیردل را بازتاب می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

پیکرگردانی؛ آذرهمایون؛ زنِ جادو؛ اژدها؛ اسکندرنامة نظامی

مراجع

کتابنامه

آیدنلو، سجاد. 1392. «برخی نکات و بن‌مایه‌های داستانی منظومه پهلوانی ـ نقالی زرّین‌قبانامه». دوماهنامه علمی ـ پژوهشی فرهنگ و ادبیات عامه. ش1. صفحه 40 -1.

ارجانی، فرامرزبن خداد. 1347. سمک عیار؛ با مقدمه و تصحیح پرویز ناتل خانلری. چ3. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

امیدسالار، محمود. 1395. مدخل «اژدها»، دانشنامة زبان و ادب فارسی. ج1. چ2. تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی. صص 358-357.

برهمند، غلامرضا و مریم صباحی‌فر. 1390. «روند شکل‌گیری و دگرگونی آتشکده در ایران از دیرزمان تا فرجام روزگار پارتیان». فصلنامة علمی ـ پژوهی مسکویه. س6. ش18. صص 103- 69.

جبری، سوسن و سحر یوسفی .1395. «پیوند عناصر جادویی و انگاره‌های کهن‌الگویی در قصه‌های عامه». فصلنامة فرهنگ و ادبیات عامه. س4. ش11. صص 107-79.

جعفری قنواتی، محمد. 1394. مدخل «جادو»، دانشنامة فرهنگ مردم ایران. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. ج3. تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی. صص 95-91.

حسینی، مریم و سارا پورشعبان پیربازاری. 1391. «دلایل پیکرگردانی در داستان‌های هزار و یک شب». فصلنامة متن‌پژوهی ادبی. ش52. صص 64-  37.

حقّ‌شناس، محمدعلی و پگاه خدیش. 1387. «یافته‌های نو در ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی ایرانی». مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. دوره 59. ش2. پیاپی 412. صص 39-27.

دارا، مریم. 1386. «نگاهی بر اژدها و چند اژدهاکش ایرانی». کتاب ماه ادبیات. ش2. پیاپی 116. صص 59-55.

دلاشو، م. لوفلر. 1366. زبان رمزی قصه‌های پریوار. ترجمة جلال ستاری. چ1. تهران: توس.

دوستخواه، جلیل. 1384. اوستا؛ کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانیان. چ 9. تهران: مروارید.

دهخدا، علی‌اکبر. 1377. لغت‌نامه دهخدا. زیر نظر محمد معین و سیّدجعفر شهیدی. ج14. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

دیباج، اسماعیل. 1346. «آثار باقی‌مانده از آتشکده‌ها و شهرها و قلعه‌های آذربایجان». مجلة بررسی‌های تاریخی. ش 12. صص 11- 3.

رستگار فسایی، منصور. 1388الف. پیکرگردانی در اساطیر. چ2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ـــــــــــــــــــــ . 1388ب. مدخل «خمسه نظامی». دانشنامه زبان و ادبیات فارسی. ج3. تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی. چ1. صص 64-61.

ــــــــــــــــــــ . 1379الف. فرهنگ نام‌های شاهنامه. چ2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ــــــــــــــــــــــ . 1379ب. اژدها در اساطیر ایران. چ1. تهران: توس.

رضایی باغ‌بیدی، حسن و علی بلوکباشی. 1388. مدخل «جادو»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (جلد 17). مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی. صص 250-229.

ستاری، رضا و سوگل خسروی. 1396. «بررسی مشابهت‌های پری و زن جادو در منظومه‌های حماسی پس از شاهنامه». مجلة متن‌پژوهی ادبی. س21. ش74. صص 30- 7.

سرکاراتی، بهمن. 1350. «پری؛ تحقیقی در حاشیة اسطوره‌شناسی تطبیقی». مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. ش 97 تا 100. صص 32 -1.

سلیم، غلامرضا. 1353. «دینداری و جهانداری شاهنشاهان هخامنشی». از مجموعه سخنرانی‌های سومین اجلاسیه کنگره تاریخ و فرهنگ ایران. تهران: نشر اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر. صص 67-63.

سیاهپوش، ابوتراب. 1393. «هلنیسم و نقش آن در فرهنگ پیش از اسلام». مجلة جامعه‌پژوهی فرهنگی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. س5. ش4. صص 58-37.

شامیان، حسین. 1398. «پیکرگردانی اساطیر در خسرو و شیرین نظامی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س15. ش56. صص 181-157.

شریفیان، مهدی و بهزاد اتونی. 1392. «پدیدارشناسی زن جادو با تکیه بر شاهنامه و شهریارنامه». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9. ش32. صص 167 -129.

صبحی مهتدی، فضل‌الله. 1387. قصه‌های صبحی. چ1. تهران: معین.

صفا، ذبیح‌الله. 1372. حماسه‌سرایی در ایران. چ3. تهران: امیرکبیر.

صفوی، سیّدحسن. 1364. اسکندر و ادبیات ایران و شخصیت مذهبی اسکندر. چ1. تهران: امیرکبیر.

غفوری، رضا. 1393. «نبرد رستم با پتیاره، روایتی دیگر از داستان ببر بیان». متن‌شناسی ادب فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. ش3. پیاپی23. صص 88-75.

کزّازی، جلال‌الدین. 1385. رؤیا، حماسه، اسطوره. چ1. تهران: مرکز.

کیوانی، مجدالدین. 1377. مدخل «اسکندر»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی. ج8. مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی. صص 354-349.

گیرشمن، رومن. 1395. تاریخ ایران از آغاز تا اسلام. ترجمة محمد معین. چ7. تهران: سپهر ادب.

ماهیار، عباس. 1390. سحر بیان خاقانی. چ5. تهران: جام گل.

ملک‌زاده، مهرداد. 1381. «سرزمین پریان در خاک مادستان»، نامه فرهنگستان. س5. ش4. پیاپی20. صص 191-147.

مظفریان، فرزانه. 1391. «اسطوره و قصه‌های عامیانه». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. دوره 8. ش2. صص 247 -213.

نظامی، الیاس‌بن یوسف. 1380. شرف‌نامه. به تصحیح برات زنجانی. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

ــــــــــــــــــــــــ . 1376. خسرو و شیرین. تصحیح برات زنجانی. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

ــــــــــــــــــــــــ . 1374. لیلی و مجنون. تصحیح برات زنجانی. چ2. تهران: دانشگاه تهران.

هاشمی زرج‌آباد، حسن و دیگران. 1389. «چهارتاقی خانه دیو، آتشکده‌ای نویافته از دوره ساسانی». باغ نظر. س7. ش15. صص 29-19.

هرودوت. 1356. تاریخ هرودوت. ترجمة وحید مازندرانی. چ1. تهران: فرهنگستان هنر و ادب ایران.

هینلز، جان. 1368. شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چ3. بابل: چشمه و آویشن.