ویژگی های شاخص بلاغی و محتوایی شطحیات بایزید

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 1، دوره 11، شماره 42، دی 1398، صفحه 13-42   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

فاطمه حیدری

دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج، کرج، ایران.

چکیده

عارف گرچه لحظات و آناتی از عمر خویش را در عالم برتر ملکوت به­سرمی­برد که صباح و مساء و مکان ندارد و تهی از هرگونه کثرت است، هنگام نقل تجربیات خود از وحدت، ناچار از توسل به­ ابزارهای عالم کثرت که مفهوم و منطوق است می­گردد و برای توصیف خاطرات خود، هم از زبان حقیقی و هم از زبان مجازی استعانت می­جوید، با وصف این سخنان وی متناقض­نما و  نیازمند شرح و تأویل می­گردد. بایزید بسطامی پس از  شهود یگانگی نفس فردی خویش با نفس کلی یا نامتناهی از عروض احوال و تجارب گوناگونی گزارش کرده که زبان وصف او را  هنری و جمال­شناسانه و گزاره­های عارفانه­اش را از منظر برخی بی­معنی و از منظر گروهی حقیقت ولی غیرقابل نفی و اثبات ساخته است. وی در توصیفات خود از عالم وحدت محض، از زبان حقیقی و مجازی و انواع صور خیال چون تشبیه، استعاره، نماد و... بهره می­جوید و با ابزارهای بلاغی مخاطب مبتدی سلوک را با شهود حق، مرتبه اللهی انسان، لامکانی و لازمانی عالم ورای حد تقریر آشنا می­سازد. سخنان شطح آمیز، گرچه برای ارزش استحسانی و زیبایی­های شاعرانه از زبان وی سرریز نکرده­اند، دارای تصاویر خیالی پنداری و پدیداری­اند. این مقاله بر آن است تا ویژگی­های ساختاری شاخص شطحیات وی را از نظر بلاغی و محتوایی بررسی نماید.

کلیدواژه‌ها

بایزید؛ شطح؛ تأویل؛ شبه استعاره؛ متناقض نمایی؛ نماد

مراجع

1. قرآن کریم، ترجمه مهدی الهی قمشه­ای، چاپ سوم، تهران: انتشارات مروی.
2. آدونیس، علی­احمد­سعید (1380) تصوف و سوررئالیسم، ترجمۀ حبیب­الله عباسی، چاپ­اول، تهران: نشر روزگار.
3. آلستون، ویلیام، پ (1380) فلسفه زبان، ترجمه نادر جهانگیری، بی­چا، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
4. احمدی، بابک(1380) ساختار و تاویل متن، چاپ پنجم، تهران: نشر مرکز.
5. استیس، والتر ترنس(1392) عرفان و فلسفه، ترجمۀ بهاء­الدین خرمشاهی، چاپ هشتم، تهران: انتشارات سروش.
6. انصاری، خواجه عبدالله(­1362) طبقات­الصوفیه، مقابله و تصحیح محمد­سرور مولائی، بی­چا،تهران: توس.
7. بقلی­شیرازی، روزبهان(1394) شرح شطحیات، به­ تصحیح­ هانری­کربن، چاپ­هفتم، تهران: انتشارات طهوری.
8. چناری، امیر(1377) متناقض­نمایی در ادب فارسی، تهران: انتشارات فرزان روز.
9. حافظ، خواجه شمس­الدین محمد(1370) دیوان، از روی نسخه قدسی، چاپ­اول، تهران: انتشارات مهشاد.
10. زرین­کوب، عبدالحسین (­1369) جستجو در تصوف ایران، چاپ چهارم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
11. ستاری، جلال(1392) مدخلی بر رمزشناسی عرفانی، چاپ پنجم، تهران: نشر مرکز.
12. سراج طوسی، ابونصر(1388) اللمع فی­التصوف، ترجمه مهدی محبتی، چاپ­دوم، تهران: انتشارات اساطیر.
13. سمرقندی، ابوحفص عمربن­حسن (1354) منتخب رونق­المجالس و بستان­العارفین و تحفه­المریدین، به تصحیح احمدعلی رجایی، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
14. سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن­آدم (1374) حدیقه­الحقیقه و شریعه­الطریقه، تصحیح و تحشیه مدرس رضوی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
15. سهلگی، محمدبن­علی (1384) دفتر روشنایی از میراث عرفانی بایزید بسطامی، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ اول، تهران: انتشارات سخن.
16. شبستری، محمودبن عبدالکریم (1386) گلشن راز، مقدمه، تصحیح و توضیحات صمد موحد، چاپ دوم، تهران: انتشارات طهوری.
17. شفیعی کدکنی، محمدرضا(1392) صور خیال در شعر فارسی، چاپ شانزدهم، تهران: آگه.
18. شوالیه، ژان و آلن گربران (1384) فرهنگ نمادها، ج2و 3، ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی، چاپ دوم، تهران: انتشارات جیحون.
19. عطار نیشابوری، شیخ­ ابی­حامد محمد بن­ابی­بکر ابراهیم فرید­الدین(1322) تذکره­الاولیاء، ج1، به ­سعی و اهتمام و تصحیح رنولد الن نیلکسون، بی­چا، مطبعه بریل: لیدن.
20. ---------،--------- (1371) دیوان، به اهتمام و تصحیح تقی تفضلی،چاپ ششم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
21. --------،---------- (1388) منطق­الطیر، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی­کدکنی، چاپ هفتم، تهران: انتشارات ­سخن.
22. عین­القضات همدانی، عبدالله­بن­محمد (1387) نامه­ها، ج3، چاپ دوم، تهران: انتشارات اساطیر.
23. غزالی، ابوحامد محمد بن محمد (1393) کیمیای سعادت، ج1، به­ کوشش حسین خدیوجم، چاپ شانزدهم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. 
24. فروزانفر، بدیع­الزمان(1370) احادیث مثنوی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
25. فولادی، علیرضا (1387) زبان عرفان، بی­چا، قم: انتشارات فراگفت.
26. کاسیرر، ارنست(1382) زبان فلسفه، مجموعه مقالات، روژه گارودی، ترجمه مهرداد رهسپار، بزرگ نادرزاده، باقر پرهام، چاپ دوم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات مقالات مجله رودکی.
27. لاهیجی، شمس­الدین محمد(1388) مفاتیح­الاعجاز فی شرح گلشن راز، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، چاپ هشتم، تهران: انتشارات زوار.
28. مولوی، جلال­الدین محمد بلخی (1365) مثنوی معنوی، دفتر1،2،3، به سعی و اهتمام رینولد الین نیکلسون، چاپ چهارم، تهران: انتشارات مولی.
29. میبدی، ابوالفضل رشیدالدین(1382) کشف­الاسرار و عدّه­الابرار، ج5، به ­سعی و اهتمام علی اصغر حکمت، چاپ هفتم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
30. نجم رازی، ابوبکر عبدالله ­بن ­محمد ­بن ­شاهاوربن ­انوشروان(1387) مرصادالعباد، به ­اهتمام محمد امین ریاحی، چاپ سیزدهم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
31. نسفی، عزیزالدین (1386) کشف­الحقایق، به اهتمام و تعلیق احمد مهدوی دامغانی، چاپ چهارم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
32. نویا، پل (1373) تفسیر قرآنی و زبان ­عرفانی، ترجمه­اسماعیل­سعادت، چاپ­اول، تهران: مرکز­نشر دانشگاهی.
33. ولک، رنه و آوستن وارن (1373) نظریۀ ادبیات، ترجمه ضیاء موحد و پرویز مهاجر، چاپ اول، تهران: اندیشه‌های نو.
34. هجویری غزنوی، ابوالحسن علی ­بن­ عثمان ­الجلالی (­1389) کشف­المحجوب، تصحیح ژوکوفسکی، مقدمه قاسم انصاری، چاپ یازدهم، تهران: طهوری.
35. هیک، جان (1390) فلسفه دین، ترجمه بهزاد سالکی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات الهدی.
36. یوسف­پور، محمدکاظم (1380) نقدصوفی، چاپ اول، تهران: انتشارات روزنه.

مقالات

1. اسدی، محمدجعفر(1389) شطحیات و حال در عرفان، فصل­نامه تخصصی عرفان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، سال ششم، شماره 24، تابستان89، صص157-173.
2. بازرگان، ابراهیم (1395) بررسی رابطه­ سمبولیسم و شطح ­بر پایه شرح شطحیات روزبهان ­بقلی با رویکردتحلیلی-توصیفی، فصل­نامه علمی-پژوهشی آیین حکمت، سال هشتم، تابستان، شماره28، صص39-65.
3. جابری، سیدناصر و علی­اصغر قهرمانی مقبل (1395) شطح و شیوه بیان آن در مثنوی، مجله شعرپژوهی (بوستان ادب) دانشگاه شیراز، سال هشتم، شماره اول، بهار پیاپی27، صص41-62.
4. رحیمی، سعیده­زمان و محمدامیر عبیدی­نیا (1387) از سوررئالیسم تا روزبهان بقلی، جلوه­هایی فراواقعی در شطحیات صوفیه، نامه پارسی، شماره46و47، صص33-59.
5. زرقانی، سیدمهدی و الهام اخلاقی (1391) تحلیل ژانر شطح بر اساس نظریه کنش­گفتار، دو فصل­نامه علمی-پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهراء،سال سوم،شماره 6،بهار و تابستان،صص61-79
6. فضیلت، محمود (1392) بنیان­های معرفت­شناسانه و ادبی در ناهم­خوان­نماهای سنایی، پژوهش­نامۀ انتقادی متون و برنامه­های علوم انسانی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال 13،شماره اول،بهار، صص33-56.