تحلیل اسطورۀ خاک در اندیشۀ خیام نیشابوری

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 11، دوره 11، شماره 42، دی 1398، صفحه 275-298   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

حسین آریان

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران.

چکیده

در مقالۀ حاضر کوشیده‌ایم میان حکمت خیام و اسطوره‌اندیشی او رابطه‌ای برقرار کنیم. زیرا دریافته‌ایم که انتخاب شعر برای بیان اندیشه‌های او، با توجه به رابطه شعر و اسطوره، انتخابی آگاهانه بوده است. چرا که نشانه‌های بسیاری نظیر زمان اساطیری، دور و دایرۀ می‌خواری، از خاک بر آمدن گل و سبزه و خاک شدن آن‌ها، کوزه و کوزه‌گری، مشاهدۀ اعضای آدمیان رفته در ذرّات غبار معلّق در هوا و نظایر این‌ها بر اسطوره‌اندیشی او دلالت دارد و بیان بینش اساطیری جز از رهگذر ادبیات و به ویژه شعر ممکن نیست، از این گذشته با توجه به نشانه‌هایی که همه با «خاکـ» ارتباط دارند، این نکته هم برجسته می‌شود که طبع خیام خاکی است و مطابق نظر اسطوره‌شناسان که برای هر هنرورز، نویسنده و شاعر عنصری از میان عناصر اربعه برمی‌گزینند، ما عنصر خیام را «خاک» دانسته و کوشیده‌ایم با تکیه بر نشانه‌هایی که از رباعیات او استخراج کرده‌ایم، این مدعا را قابل قبول سازیم. بنابراین روش تحقیق در این مقاله کیفی و توصیفی بوده و اطلاعات مربوط به آن با شیوۀ کتاب‌خانه‌ای فراهم آمده است. هدف نویسندگان بیش‌تر اثبات اسطوره‌اندیشی خیام با تکیه بر خاک بوده، نتایج به دست آمده گرایش خیام را به این عنصر زایا نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

خیام؛ اسطوره؛ خاک؛ قالب؛ آفرینش و تباهی

مراجع

1. قرآن کریم.
2. ابراهیمی دینانی، غلامحسین، (1380)، دفتر عقل و آیت عشق، جلد اول، چاپ اول، تهران: طرح نو.
3. اسلامی ندوشن، محمدعلی، (1381)، ناردانه‌ها، چاپ اوّل، تهران: انتشارات نغمه‌ی زندگی.
4. اسماعیل‌پور، ابوالقاسم، (1387)، اسطوره بیان نمادین، چاپ دوم، تهران: انتشارات سروش.
5. الیاده، میرچا، (1375)، اسطوره، رویا، راز، ترجمه رویا نجم، چاپ دوم، تهران: انتشارات فکور.
6. باستید، روژ، (1375)، دانش اساطیر، ترجمه جلال ستاری، چاپ اوّل، تهران: انتشارات توس.
7. بیهقی، ابوالفضل، (1350)، تاریخ بیهقی، تصحیح علی‌اکبر فیاض، بی‌چا، مشهد: دانشگاه مشهد.
8. پورجوادی، نصرالله، (1385)، زبان حال، چاپ اوّل، تهران: انتشارات هرمس.
9. تاودیه، ژان او، (1378)، نقد ادبی در قرن بیستم، ترجمه مهشید نونهالی، چاپ اول، تهران: انتشارات نیلوفر.
10. خیام، حکیم عمر، (1313)، ترانه‌های خیام، صادق هدایت، بی‌چا، تهران: امیرکبیر.
11. داوری اردکانی، رضا، (1391)، زبان استعاری و استعاره‌های مفهومی، مجموعه مقالات، مقالۀ قائمی‌نیا، چاپ اوّل، تهران: انتشارات هرمس.
12. دشتی، علی، (1364)، دمی با خیام، چاپ دوم، تهران: انتشارات اساطیر.
13. رضی، هاشم، (1381)، دانشنامۀ ایران باستان، چاپ اوّل، تهران: سخن.
14. زرین‌کوب، عبدالحسین، (1362)، با کاروان حله، چاپ پنجم، تهران: انتشارات جاویدان.
15. زمردیان، حمیرا، (1385)، نقد تطبیقی ادیان و اساطیر، چاپ دوم، تهران: انتشارات زوّار.
16. سجادی، سیدجعفر، (1373)، فرهنگ معارف اسلامی، چاپ سوم، تهران: انتشارات کومش.
17. سمیعی، کیوان، (1361)، تحقیقات ادبی، چاپ اوّل، تهران: انتشارات زوّار.
18. شایگان، داریوش، (1371)، بت‌های ذهنی و خاطرۀ ازلی، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
19. شایگان، داریوش، (1393)، پنج اقلیم حضور، چاپ دوم، تهران: انتشارات فرهنگ معاصر.
20. شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1391)، رستاخیز کلمات، چاپ اوّل، تهران: سخن.
21. شوالیه، ژان و گربران، آلن، (1387)، فرهنگ نمادها، چاپ اوّل، تهران: انتشارات جیحون.
22. فروغی، محمدعلی، (1317)، سیر حکمت در اروپا، چاپ دوم، تهران: انتشارات فروغی.
23. فره‌وشی، بهرام، (1368)، ایرانویچ، بی‌چا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
24. کاسیرر، ارنست، (1367)، زبان و اسطوره، چاپ اول، تهران: نشر نقره.
25. گرین، ویلنرد و دیگران، (1376)، مبانی نقد ادبی، ترجمه فرزانه طاهری، چاپ اوّل، تهران: انتشارات نیلوفر.
26. محبّتی، مهدی، (1382)، قاف در جست‌وجوی سیمرغ، چاپ دوم، تهران: سخن.
27. معین، محمّد، (1368)، مجموعه مقالات، چاپ اوّل، تهران: انتشارات معین.
28. مولوی، جلال‌الدین، (1386)، مثنوی معنوی، به تصحیح نیکلسون، چاپ شانزدهم، تهران: امیرکبیر.
29. مینوی خرد، (1364)، ترجمه احمد تفضلی، چاپ دوم، تهران: انتشارات توس.
30. نامور مطلق، بهمن، (1390)، درآمدی بر بینامتنیت، چاپ اوّل، تهران: سخن.
31. نجم‌الدین رازی، (1371)، مرصادالعباد، چاپ چهارم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
32. وارنر، رکس، (1387)، دانشنامۀ اساطیر، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور، چاپ سوم، تهران: نشر اسطوره.
33. یوسفی، غلامحسین، (1361)، چشمۀ روشن، چاپ اول، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
34. یونگ، کارل گوستاو، (1376)، چهار صورت مثالی، ترجمه پروین فرامرزی، چاپ دوم، مشهد: آستان قدس.