«یتیم» و مسائل آن از منظر قرآن و روایات

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 21، دوره 10، شماره 40، اسفند 1398، صفحه 487-510   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سید رضا مودب¹؛ محمود قاسم زاده خشکرودی²

¹استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

²کارشناسی ارشد قرآن و حدیث دانشگاه قم

چکیده

یتیم و حقوق آن از جمله مسائل مهم اجتماعی محسوب می­شود. با توجه به اهمیت چندجانبه «یتیم» و اولویت داشتن آیات قرآن و روایات معصومین برای کاوش نگاه اسلام، این نوشتار به دنبال آن است که با نگاهی دقیق‌تر، برخی از مفاهیم و موضوعات پیرامون ایتام را ارائه یا بازنمایی کند. به این منظور، ضمن بررسی معنای یتیم، آیات قرآن و روایات معصومین که حقوق و تکالیفی را در قبال ایتام متذکر شده­اند مورد بررسی قرار گرفت. از نگاه اهل لغت، یتیم کسی است که در شرایط تنهایی و نیازمندی به سر می­برد و فاقد ناظر اصلی باشد، امّا یتیم در لسان روایات معصومین(ع) علاوه بر یتیم مرسوم، به افراد جدامانده از امام و شریعت هم اطلاق شده و از آن به «یتیم آل محمّد(ص)» تعبیر شده است. شرایط یتیم آل محمّد(ص) به مراتب از یتیم معمول سخت­تر بوده و البته سرپرستی آن­ها نیز آثار مضاعفی را انتظار می‌کشد.

کلیدواژه‌ها

یتیم؛ جایگاه؛ آل محمد(ص)؛ تکریم؛ مال؛ کفالت

مراجع

قرآن کریم.

‏ابن­اثیر، مبارک بن محمد. 1367ش، النهایة فی غریب الحدیث والأثر، تحقیق و تصحیح محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.

‏ابن­بابویه، محمد بن علی. 1376ش، أمالی الصدوق، تهران: کتابچی.

ابن­بابویه، محمد بن علی. 1385ق، علل الشرائع، قم: کتابفروشی داوری.

ابن­بابویه، محمد بن علی. 1406ق، ثواب الأعمال وعقاب الأعمال، قم: دار الشریف الرضی للنشر.

ابن­بابویه، محمد بن علی. 1413ق، من لا یحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

‏ابن­درید، محمد بن حسن. 1988م، کتاب جمهرةاللغة، بیروت: دار العلم للملایین.

‏ابن­سیده، علی بن ابراهیم. 1421ق، المحکم والمحیط الأعظم، تحقیق عبدالحمید هنداوی، بیروت: دار الکتب العلمیة.

‏ابن­فارس، احمد بن فارس. 1404ق، معجم مقاییس اللغة، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.

‏ابن­منظور، محمد بن مکرم. 1414ق، لسان العرب، بیروت: دار صادر.

‏ازهری، محمد بن احمد. 1421ق، تهذیب اللغة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

‏بحرانی، سید هاشم بن سلیمان. 1374ش، البرهان فی تفسیر القرآن‏، تحقیق قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، قم: مؤسسة بعثة.

‏پاینده، ابوالقاسم. 1382ش، نهج الفصاحة(مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلى الله علیه وآله)، تهران: دنیای دانش.

‏تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد. 1410ق، غرر الحکم ودرر الکلم، تحقیق و تصحیح سیدمهدی رجائی، قم: دار الکتب الإسلامی.

جوادی آملی، عبدالله. 1382ش، تسنیم: تفسیر قرآن کریم، قم: مرکز نشر اِسراء.

جوادی آملی، عبدالله. 1391ش، مفاتیح الحیاة، قم: مرکز نشر اِسراء.

‏جوهری، اسماعیل بن حماد. 1376ق، الصحاح: تاج اللغة وصحاح العربیة، تحقیق احمد عبد الغفور عطار، بیروت: دار العلم للملایین.

‏حرّ عاملی، محمد بن حسن. 1409ق، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، قم: مؤسسه آل البیت(ع).

‏حسن بن علی(علیه السلام). 1409ق، التفسیر، قم: مدرسه الإمام المهدی(عج).

‏حلی، حسن بن یوسف بن مطهر. 1411ق، کشف الیقین فی فضائل أمیر المؤمنین‏، تحقیق حسین درگاهی، تهران: وزارت ارشاد.

‏حویزی، عبد علی بن جمعه. 1415ق، تفسیر نور الثقلین، تصحیح هاشم رسولی، قم: اسماعیلیان.

‏خزعلی، انسیه. 1388ش، تصویر عصر جاهلی در قرآن، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.

‏راغب اصفهانی، حسین بن محمد. 1412ق، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت: دار القلم.

روحانی، محمود. 1366ش، 1372ش، المعجم الإحصائی لألفاظ القرآن الکریم، مشهد: مؤسّسة طبع و نشر الآستانة الرضویّة المقدسة.

‏زبیدی، محمد بن محمد مرتضی. 1414ق، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق و تصحیح علی شیری. بیروت: دار الفکر.

زمخشری، محمود بن عمر. 1979م، أساس البلاغة، بیروت: دار صادر.

‏شهید ثانی، زین الدین بن علی. 1409ق، منیة المرید، تحقیق رضا مختاری، قم: مکتب الإعلام الإسلامی.

‏صابونی، محمدعلی. 1421ق، صفوة التفاسیر، لبنان- بیروت‏: دار الفکر.

‏صاحب، اسماعیل بن عباد. 1414ق، المحیط فی اللغة، تحقیق محمدحسن آل یاسین، بیروت: عالم الکتب.

‏طباطبایی، محمدحسین. 1390ق، المیزان فی تفسیر القرآن، لبنان- بیروت‏: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏.

‏طبرسی، احمد بن علی. 1403ق، الإحتجاج‏، تحقیق و تصحیح محمد باقر خرسان، مشهد: نشر مرتضی.

‏طوسی، محمد بن الحسن. 1407ق، تهذیب الأحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید رضوان الله علیه، تحقیق و تصحیح حسن الموسوی خرسان، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

‏طیب حسینی، سید محمود. 1392ش، درآمدی بر دانش مفردات قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

‏علمچی میبدی، ملیحه. 1381ش، یتیم در قرآن و حدیث، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل.

‏عیاشی، محمد بن مسعود. 1380ق، التفسیر، تحقیق و تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: المطبعة العلمیة.

‏فائز، قاسم. 1390ق، سیمای عرب جاهلی از زبان قرآن و روایات، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

‏فیروزآبادی، محمد بن یعقوب. 1415ق، القاموس المحیط، بیروت: دار الکتب العلمیة.

‏فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی. 1406ق، کتاب الوافی، اصفهان: کتابخانه امام أمیرالمؤمنین علی علیه السلام.

فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی. 1415ق، تفسیر الصافی، تحقیق و تصحیح حسین اعلمی، تهران: مکتبة الصدر.

‏فیومی، احمد بن محمد. 1414ق، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم: مؤسسه دار الهجرة.

قرشی، علی اکبر. 1371ش، قاموس قرآن، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

‏قمی، عباس. 1414ق، سفینة البحار، قم: اسوه.

‏کلینی، محمد بن یعقوب. 1429ق، الکافی، تحقیق مرکز تحقیقات دار الحدیث، قم: دار الحدیث.

‏مازندرانی، محمد صالح بن احمد. 1382ق، الکافی- الأصول والروضة، تحقیق و تصحیح ابوالحسن شعرانی. تهران: المکتبة الإسلامیة.

‏مجلسی، محمدباقر. 1403ق، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

مجلسی، محمدباقر. 1404ق، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول‏، تحقیق و تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.

‏مصطفوی، حسن. 1430، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت-قاهره-لندن: دار الکتب العلمیه-مرکز نشر آثار علامه مصطفوی.

مغنیه، محمدجواد. 1424ق، تفسیر الکاشف، قم: دار الکتب اسلامی.

‏مکارم شیرازی، ناصر. 1371ش، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

مکارم شیرازی، ناصر. 1386 ش، پیام امام امیر المؤمنین(ع)، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

‏نوری، حسین بن محمد تقی. 1408ق، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل‏، تحقیق مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم: موسسه آل البیت(ع).

‏هلالی، سلیم بن قیس. 1405ق، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، تحقیق محمد انصاری زنجانی خوئینی، قم: الهادی.

 

مقالات

‏اصغر‌پور، ‌حسن، ‌مجید معارف و ‌خلیل پروینی. 1395ش، «روش‌های اختصاصی اهل بیت علیهم السلام در تفسیر مفردات قرآن»، مطالعات تفسیری، شماره 28، صص 7-26.

‏رستمی نسب، زینب. 1396ش، «تأثیر انس با قرآن بر بهداشت و سلامت روانی نوجوانان و جوانان»، فصلنامه مطالعات قرآنی، شماره 30، صص37-48.

فجری، محمد‌مهدی. 1388ش، «یتیم و یتیم نوازی در اسلام»، مبلغان، شماره 122، صص 73-94.