تحلیل جامعه شناسانۀ رُمان دل کور اثر اسماعیل فصیح

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 6، دوره 12، شماره 43، فروردین 1399، صفحه 141-170   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2020.672391

نویسندگان

سامان خانی اسفند آباد¹؛ ماه نظری^{* 2}

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران

چکیده

جامعه­ شناسی ادبیات، بررسی متون ادبی، از نگاه جامعه ­شناختی است که رابطۀ بین ادبیات و عناصر اجتماعی را نشان می­دهد. در واقع این نوع تحلیل به بررسی تأثیر متقابل ادبیات و جامعه بر همدیگر می­پردازد. خوانشِ متفاوت اثر ادبی، فرآیندی است دو سویه بین نویسنده و خواننده. اهمیت آن از آنجایی است که سنّت­ های ادبی در پی مطلق­گرایی معنا هستند، نگاهی تک بعدی که انسان مُدرن، آن را برنمی­تابد و به نوعی خواننده را دچار بی میلی می­کند. اما نقد بر پایۀ جامعه ­شناسی به عنوان یک تحلیل جدید، باعث پیوند ذهن خواننده با ابعاد مختلف زیبایی­ شناسی متن  می­گردد. برای این منظور رُمان دل کور اسماعیل فصیح که دوران مختلف پرالتهاب تاریخ ایران از جمله سال­ های حکومت پهلوی و انقلاب مشروطه را در برمی­گیرد، مورد نقد جامعه شناختی قرار گرفته تا ارتباط ادبیات با محیط و طبقات اجتماعی آن عصر را نشان دهد. در این پژوهش، ابتدا به تشریح نظریات نقد جامعه شناسی ادبیات و دسته بندی مؤلفه های جامعه شناسانه از دیدگاه گلدمن، لوکاچ، باختین و اسکارپیت پرداخته شده سپس این مؤلفه ها در بافت جامعۀ موردِ نظرِ نویسنده پیاده شدند تا بتوانیم نوع زندگی مردم، طبقات اجتماعی مختلف به خصوص قشر مستضعف و پایین جامعه، مشاغل آنها، جایگاه اجتماعی زنان و محرومیت هایشان ، مباحث تاریخی، زیرساخت­ های اجتماعی، نبود بهداشت، شیوع بیماری ها و قحطی، استفاده از طب سنتی به جای درمان های به روز، آسیب­های اجتماعی، فقر، فحشا، تجاوز، خشونت، رباخواری، اسیدپاشی، باورهای مذهبی،باورهای عامیانه، خرافات آن عصر و ... را بهتر درک کنیم. لازم به ذکر است این تحقیق به روش «توصیفی – تحلیلی» انجام پذیرفته است.

کلیدواژه‌ها

رُمان؛ نقد جامعه شناختی؛ دل کور؛ اسماعیل فصیح؛ لوسین گلدمن؛ جورج لوکاچ؛ میخائیل باختین؛ روبرت اسکارپیت

مراجع

کتاب ها

1. اسکارپیت، روبرت (1376) جامعه شناسی ادبیات، ترجمة مرتضی کتبی، تهران:سمت.
2. باختین، میخاییل (1380) سودای مکالمه، خنده، آزادی، ترجمة محمد جعفر پوینده، تهران: نشر چشمه.
3. تادیه، ژان- ایو (1377) جامعه ­شناسی ادبیات و بنیان­گذاران آن، ترجمة محمدجعفر پوینده تهران: نقش جهان.
4. تسلیمی، علی (1388) نقد ادبی، تهران: کتاب آمه.
5. زرّین کوب، عبدالحسین(1378) آشنایی با نقد ادبی، چاپ پنجم، تهران: نشر سخن.
6. زیباکلام، صادق (1396) جامعه شناسی به زبان ساده، چاپ هفتم، تهران:نشر روزنه.
7. سیّد حسینی، رضا (1391) مکتب­ های ادبی، جلد اوّل، چاپ هفدهم، تهران: انتشارات نگاه.
8. فصیح، اسماعیل (1376) دل­کور، چاپ چهاردهم، تهران: نشر البرز.
9. کادن،جان آنتونی (1386) فرهنگ ادبیات و نقد، ترجمه کاظم فیروزمند، چ دوم، تهران: نشر شادگان.
10. گرانت، دیمیان (۱۳۹2) رئالیسم، ترجمۀ حسن افشار. تهران: نشر مرکز.
11. گلدمن، لوسین (1371) جامعه ­شناسی ادبیات(دفاع از جامعه ­شناسی رُمان)، ترجمةجعفرپوینده، تهران: هوش و ابتکار.
12. ___، ___ ( 1376) پیوند آفرینش ادبی با زندگی اجتماعی، ترجمة محمد جعفر پوینده، تهران: نشر چشمه.
13. لوکاچ، جورج، (1381) جامعه ­شناسی رُمان، ترجمة محمد جعفر پوینده، تهران: نشر چشمه.
14. ___، ____ (1380) نظریۀ رمان، ترجمه‌ی حسن مرتضوی، تهران: نشر قصه.
15. لووی میشل و سامی نعیر (1376) مفاهیم اساسی در روش لوسین گلدمن، ترجمۀجعفر پوینده، چاپ اول، تهران: چشمه.
16. هوف، گراهام گُلدِن(گُلدِر) (1365) گفتاری دربارۀ نقد ، ترجمۀ نسرین پروینی، تهران: امیرکبیر.
17. ولک، رنه،  آستین، وارن (۱۳۹0) نظریۀ ادبیات ، ترجمۀ ضیاء موحد، چاپ سوم، تهران: نیلوفر.

مقاله ­ها

1. رنجبر، ابراهیم (1393) بررسی جنبه ­های رئالیستی رمان جزیرة سرگردانی، فصلنامة پژوهش­ های ادبی، سال11، ش43 ، ص53-72.
2. علایی، مشیت (1380)نقد ادبی و جامعه ­شناسی، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، سال چهارم، شمارة 10 و 11 ،ص 20- 33 .
3. فتوحی، محمود، صادقی، هاشم (1392) شکل­ گیری رئالیسم در داستان­ نویسی ایرانی، مجلّة جستارهای ادبی، دورة 46 ، شمارة 182، ص1-26.
4. فلسفی، حسن، (۱۳55) مقدمه­ ای بر جامعه ­شناسی ادبی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، ش ۱۱7، ص ۱00- ۱۱۲.
5. وحیدا، فریدون، (۱۳7۶) گامی در قلمرو جامعه ­شناسی در ادبیات، جامعه­شناسی ایران، ش ۲، ص ۳۳ -۴۶.