بررسی سیمای انسان کامل در دیوان صائب تبریزی و بیدل دهلوی با توجه به قرآن و عرفان عملی

فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی

مقاله 9، دوره 14، شماره 53، فروردین 1399، صفحه 209-235   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

شهناز زرین خط¹؛ رضا اشرف زاده²؛ محمد فاضلی³

¹دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

²استاد زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

³استاد زبان و ادبیات عرب، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

چکیده

انسان، زیربنای اصلی و محرک واقعی پیشرفت در هر جامعه و همچنین هدف غایی پیدایش هستی است. اهمیت این موضوع از آنجا مشخص می­شود که موضوع اصلی تمامی علوم انسانی به ویژه علوم ادبی-عرفانی «انسان» و راه رسیدن او به کمال و کامل­شدن است. این امر باعث شده شاعران و عارفان ادب فارسی از دیرباز به معرفی انسان کامل توجه داشته و برای معرفی او به شیوه­های گوناگون تلاش و کوشش ورزند. پرسش اساسی این است که راه شناخت انسان کامل کدام است و چگونه می­توان به این مرتبه دست یافت؟ برای پاسخ به این پرسش ابتدا به معرفی انسان کامل پرداخته و سپس ویژگی­های او و راه رسیدن به این مقام را بنا بر قرآن و عرفان عملی از دیدگاه دو شاعر برجسته و صاحب­نام سبک هندی صائب تبریزی و بیدل دهلوی به روش کتابخانه‌ای و توصیفی- تحلیلی بیان کرده­ایم که در نتیجه بررسی دیوان این دو شاعر آمده است؛ انسان کامل، انسانی دارای خرد و اندیشه، پای‌بند به شریعت و متخلق به اخلاق الهی است، که در اقوال نیک، اخلاق نیک و افعال نیک به اوج کمال رسیده است.

کلیدواژه‌ها

صائب تبریزی؛ بیدل دهلوی؛ انسان کامل؛ قرآن؛ عرفان عملی

مراجع

قرآن کریم.

نهج البلاغه.

ابن سینا. 1404ق، الشفاء، قم: نشر مکتبة آیت الله المرعشی نجفی.

اقبال لاهوری، محمد. 2000م، مطالعه بیدل در پرتو اندیشه­های برگسون، ترتیب و تدوین از حسین فراقی، مترجم علی بیات، لاهور: چاپخانه پرنت ایکسپرت.

اوستا، مهرداد. 1388ش، روش تحقیق در منطق زیبایی و انسان شناسی، تهران: انتشارات سوره مهر.

بهشتی، محمد و مهدی ابوجعفری. 1391ش، آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن، ج 2، تهران: انتشارات سمت.

بیدل دهلوی، میرزا عبدالقادر. 1371ش، دیوان اشعار، مصحح حسین آهی، تهران: انتشارات فروغی.

جهانگیری، محسن. 1367ش، محی الدین بن عربی چهره برجسته عرفان اسلامی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

حجازی، بهجت السادات. 1389ش، طبیبان جان، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.

حجازی، بهجت السادات. 1390ش، انسان کامل از نگاه عطار، تهران: انتشارات آوای نور.

خلیلی، خلیل­الله. 1386ش، فیض قدس(احوال و آثار میرزا عبدالقادر بیدل)، مقدمه و تصحیح عفت مستشارنیا، چاپ اول، تهران: انتشارات عرفان.

دشتی، علی. 1390ش، نگاهی به صائب، زیر نظر دکتر مهدی ماحوزی، تهران: انتشارات زوار.

رازی، نجم الدین. 1373ش، مرصاد العباد، به اهتمام دکتر محمد امین ریاحی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی وابسته به آموزش عالی.

رزمجو، حسین. 1368ش، انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی فارسی، تهران: انتشارات امیرکبیر.

سبحانی، جعفر. 1397ق، سیمای انسان کامل در قرآن، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

سجادی، جعفر. 1362ش، فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: انتشارات طهوری.

شریعتمداری، علی. 1376ش، اصول تعلیم و تربیت، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

صائب تبریزی، محمد علی. 1365ش، دیوان اشعار، به کوشش محمد قهرمان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

عطار نیشابوری، محمد بن ابراهیم. 1370ش، تذکرة الاولیاء، میرزا محمد خان قزوینی، ج 1، تهران: انتشارات گنجینه.

فروزان فر، بدیع الزمان. 1373ش، شرح مثنوی شریف، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

لاهیجی، شمس الدین محمد. 1337ش، شرح گلشن راز، تهران: انتشارات کتابفروشی محمودی.

مختاری، محمد. 1378ش، انسان در شعر معاصر(درک حضور دیگری)، تهران: انتشارات توس.

مطهری، مرتضی. 1362ش، خدمات متقابل اسلام و ایران، قم:دفترانتشارات اسلامی.

مؤتمن، زین العابدین. 1364ش، گهرهای راز از دریای اندیشه صائب، تهران: بنگاه مطبوعات افشاری.

نسفی، عزیزالدین. 1377ش، الانسان الکامل، با پیش گفتار هانری کربن، ج 4، تهران: کتابخانه طهوری.

نصری، عبدالله. 1363ش، سیمای انسان کامل از دیدگاه مکاتب، تهران: جهاد دانشگاهی دانشگاه علامه طباطبایی.

 

مقالات

آل عصفور، محمد. 1385ش، «انسان کامل و انسان شناسی مولانا»، کاوشنامه، سال هفتم، شماره 12، صص 95-127.

پناهی، مهین و ثریا کریمی یونجالی. 1391ش، «آموزه اخلاقی وفای به عهد در متون عرفانی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال چهارم، شماره شانزدهم، صص 1-24.

توحیدیان، رجب. 1387ش، «اوصاف عقل در تقابل با عشق و جنون در دیوان صائب تبریزی و دیگر عرفا»، فصلنامه ادبیات فارسی، سال چهارم، شماره 12، صص 93-122.

حجت، محمد. 1387ش، «اثرپذیری صائب تبریزی از قرآن کریم»، فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی جیرفت، سال دوم شماره6، صص 104-89.

مرادی، محمدهادی و مهین عناقجه. 1390ش، «سیمای انسان کامل از دیدگاه قرآن و عرفان»، فصلنامه آفاق دین، سال دوم، شماره ششم.

نوریان، سید مهدی. 1388ش، «اندیشه‌های مولانا در اشعار شورانگیز صائب»، پژوهشنامه زبان و ادب فارسی(گوهر گویا)، سال سوم، شماره اول، صص 10-1.