سلمان ساوجی و سلوک در طریقۀ رندان قلندر صفت

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 9، دوره 16، شماره 59، تیر 1399، صفحه 239-270   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

داود واثقی خوندابی^{* 1}؛ امید شاه مرادی²؛ محمد رضا نجاریان³

¹دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه یزد

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

³استاد زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه یزد

چکیده

سلمان ساوجی از شاعران شهیر قرن هشتم هجری است که اشعارش تجلی‌گاه تفکرات مختلف اجتماعی، دینی و عرفانی است. او اگر چه به مدح ارباب قدرت پرداخته و در زمان خود از حرفۀ شاعری تمتعی تمام یافته، اما این خصیصه هیچ‌گاه باعث نشد بُعد معنوی زندگی خود را رها سازد. این جستار که مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای است و با شیوۀ توصیفی‌ ـ تحلیلی انجام شده، به تحلیل و تفسیر مضامین رندانه و قلندرانه در غزلیات سلمان ساوجی می‌پردازد؛ ابتدا مقدمه‌ای دربارۀ مکتب ملامتیه و الهیات رندی و قلندری بیان می‌شود و سپس به تحلیل و تفسیر تفکر ملامتی و قلندری در غزلیات سلمان ساوجی پرداخته خواهد شد. غور در اشعار سلمان بیانگر این حقیقت است که وی در عرصۀ عرفان نیز یکه‌تاز بوده، البته نه عرفان مرسوم خانقاهی بلکه عرفانی فارغ از راه و رسم اهل خرقه که نه تنها اصول حاکم بر نظام خانقاه را زیر سؤال می‌برد بلکه با برجسته کردن امور ضد ارزشی، بر آن‌ها حمله می‌برد و تابوها را می‌شکند. سلمان، سریان عشق را در نظام آفرینش درک کرده، با تن‌دادن به این ودیعۀ الهی، از نام و ننگ گریخته، مسجد و خانقاه را رها کرده و به خانۀ خمّار، التجا می‌جوید. انسان کامل مد نظر سلمان، رندِ قلندری است که با پشت پا زدن به همۀ ظواهر شرع، بر سر کوی مغان مأوا می‌گزیند. در نظرگاه او، تنها راه رستگاری انسان، قدم گذاشتن در مسلک قلندری است؛ مسلکی که خرقۀ ریایی صوفی را به می طهارت می‌دهد و به فرجام‌اندیشی زاهد، وقعی نمی‌نهد.

کلیدواژه‌ها

سلمان ساوجی؛ غزل؛ ملامت؛ رند؛ قلندر

مراجع

کتابنامه

قرآن کریم.

آشوری، داریوش. 1384. عرفان و رندی در شعر حافظ. چ5. تهران: نشر مرکز.

ابن‌عربی، محیی‌الدّین. بی‌تا. فتوحات مکیه. ج2. بیروت: دارالصادر.

برومند سعید، جواد. 1384. آئین قلندران. کرمان: دانشگاه کرمان.

بقلی شیرازی، روزبهان. 1366. عبهر العاشقین. به اهتمام هانری کربن و محمّد معین. چ3. تهران: منوچهری.

ـــــــــــــــــــ . 1374. شرح شطحیات. به اهتمام هانری کربن. چ3. تهران: طهوری.

پناهی، مهین و زهرا حاجی حسینی. 1392. «مضامین قلندرانه در غزلیات عطّار». مجلۀ پژوهشنامۀ ادب غنایی. س11. ش21. صص64ـ49.

پورجوادی، نصرالله. 1367. «رندی حافظ». بوی جان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

پورنامداریان، تقی. 1382. گمشده لب دریا. تهران: سخن.

جعفری، احمدعلی. 1391. «بررسی سبکی اندیشة ملامتیه در اشعار مولانا زینی و حافظ شیرازی». مجلۀ بهار ادب. س5. ش2. صص108ـ95.

جلالی پندری، یدالله. 1385. «حکیم سنایی و غزل‌های قلندرانه». شوریده‌ای در غزنه: اندیشه‌ها و آثار حکیم سنایی. به کوشش علی‌اصغر محمّدخانی و محمود فتوحی. تهران: سخن.

حافظ، شمس‌الدّین محمّد. 1385. دیوان حافظ. به اهتمام محمّد قزوینى و قاسم غنى. چ4. تهران: زوّار.

حائری، محمّدحسن. 1386. مبانی عرفان و تصوّف و ادب پارسی. تهران: علم.

حمیدیان، سعید. 1392. شرح شوق: شرح و تحلیل اشعار حافظ. ج1. چ1. تهران: قطره.

خرکوشی، ابوسعد عبدالملک‌بن محمّد. 1427ق. تهذیب‌الاسرار فى أصول التصوف. به اهتمام امام سیّدمحمّدعلی. بیروت: دارالکتب العلمیه. ‏

خرمشاهی، بهاءالدّین. 1387. حافظ‌نامه. ج2. چ18. تهران: علمی و فرهنگی.

خواجوی کرمانی، محمود‌بن علی. 1378. دیوان غزلیات خواجوی کرمانی. به اهتمام حمید مظفری. کرمان: خدمات فرهنگی کرمان.

درگاهی، محمود. 1382. حافظ و الهیات رندی. تهران: قصیده­سرا.

رازی، نجم‌الدّین ابوبکر. 1389. مرصاد العباد. به اهتمام محمّدامین ریاحی. چ14. تهران: علمی و فرهنگی.

رجایی بخارایی، احمد علی. 1389. فرهنگ اشعار حافظ. چ9. تهران: علمی.

رشید یاسمی، غلامرضا. بی‌تا. تتبع و انتقاد احوال و آثار سلمان ساوجى. تهران: محمّد رمضانی.

ریپکا، یان. 1381. تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه. ترجمۀ عیسى شهابى. تهران: علمى و فرهنگى.

زرّین‌کوب ، عبدالحسین. 1382. از کوچه رندان. چ11. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــــــــ . 1388. جست‌وجو در تصوف ایران. چ9. تهران: امیر کبیر.

سکندری، احمدبن‌عطاء‌الله. 1426ق. الله جل جلاله، القصد المجرد فى معرفة الاسم المفرد. به اهتمام مرسی محمّدعلی. چ3. بیروت: دار الکتب العلمیة.

سلمان ساوجی، سلمان‌بن محمّد. 1389. کلیات سلمان ساوجی. تصحیح عباسعلی وفایی. تهران: سخن.

سلمی، ابوعبدالرحمن. 1344. ملامتیان و صوفیان و جوانمردان. تحلیل و تصحیح ابوالعلا عفیفی. ترجمۀ علی رضوی. کابل: انجمن تاریخ افغانستان.

ــــــــــــــــــ . 1369. مجموعه آثار سلمی. به اهتمام نصرالله پورجوادی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

ــــــــــــــــــ . 1414ق. تسعة کتب فی اصول التصوّف و الزهد. به اهتمام سلیمان ابراهیم آتش. الناشر للطباعه و النشر و التوزیع و الاعلان.

سهروردی، شهاب‌الدّین ابوحفص. 1375. عوارف‌المعارف. ترجمۀ ابومنصور اصفهانی. به اهتمام قاسم انصاری. چ2. تهران: علمی و فرهنگی.

شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا. 1386. قلندریه در تاریخ. تهران: سخن.

صفا، ذبیح‌الله. 1378. تاریخ ادبیّات در ایران. ج3. چ8. تهران: فردوس.

عراقی، فخرالدّین. 1386. کلیات عراقی. به اهتمام نسرین محتشم. چ3. تهران: زوّار.

عطّار، فریدالدّین. 1384الف. دیوان عطّار. به اهتمام تقی تفضلی. چ11. تهران: علمی و فرهنگی.

ــــــــــــــ . 1384ب. منطق‌الطیر. تصحیح محمّدرضا شفیعی‌کدکنی. چ2. تهران: سخن.

ــــــــــــــ . 1388. تذکرةالاولیا. به اهتمام محمّد استعلامی. چ19. تهران: زوّار.

عین‌القضات همدانی، ابوالمعالى عبدالله‌بن ابى­بکر. 1341. تمهیدات. به اهتمام عفیف عسیران. تهران: دانشگاه تهران.

غزالی، احمد. بی‌تا. سوانح‌العشاق. بر اساس تصحیح هلموت ریتر. با تصحیحات جدید و مقدمه و توضیحات نصرالله پورجوادی. تهران: بنیاد فرهنگ.

فتوحی، محمود. 1386. بلاغت تصویر. تهران: سخن.

قشیری، عبدالکریم‌بن هوازن. 1374. رساله قشیریه. ترجمة ابوعلی حسن‌بن احمد عثمانی. تصحیح بدیع­الزّمان فروزانفر. چ4. تهران: علمی و فرهنگی.

کاشانی، عزّالدّین محمود. 1389. مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه. تصحیح جلال‌الدّین همایی. به کوشش کورش نسبی تهرانی. تهران: زوّار.

کیخای فرزانه، احمدرضا و علی وفایی. 1393. «اندیشه­های ملامتی و فتیانی سعدی در غزلیّات». مجلۀ متن‌پژوهی. س18. ش59. صص147ـ123.

گورپینارلی، عبدالباقی. 1363. مولانا جلال‌الدّین، زندگی، فلسفه، آثار و گزیده‌ای از آن‌ها. ترجمۀ توفیق سبحانی. چ3. تهران: موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگى.

ـــــــــــــــــ . 1369. تصوف در یکصد پرسش و پاسخ. ترجمۀ توفیق سبحانی. تهران: دریا.

ــــــــــــــــ . 1371. نثر و شرح مثنوی. ترجمۀ توفیق سبحانی. ج1. چ2. تهران: وزارت ارشاد اسلامی.

ـــــــــــــــــ . 1378. ملامت و ملامتیان. ترجمۀ توفیق سبحانی. تهران: روزنه.

مازندرانی، محمّد صالح‌بن احمد. 1382ه.ق. شرح الکافی ـ الأصول و الروضة. به اهتمام ابوالحسن شعرانی. ج1. تهران: المکتبة الإسلامیة.

مرتضوی، منوچهر. 1383. مکتب حافظ: مقدمه بر حافظ‌شناسی. چ3. تبریز: ستوده.

مزارعی، فخرالدّین. 1373. مفهوم رندی در شعر حافظ. ترجمۀ کامبیز محمودزاده. با مقدمۀ اصغر دادبه. تهران: کویر.

مولوی، جلال‌الدّین محمّد. 1363. کلیات شمس یا دیوان کبیر. تصحیح بدیع‌الزّمان فروزانفر. جزء6. چ3. تهران: دانشگاه تهران.

مهدی‌پور، محمّد و لیلا میرزایان‌فر. 1392. «مقایسه و تحلیل مضامین رندانه و قلندرانه و مغانه در غزل‌های حافظ و فضولی». پژوهشنامۀ ادب غنایی. س11. ش21. صص200ـ181.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدّین. 1371. کشف‌الاسرار و عدةالابرار. به اهتمام علی‌اصغر حکمت. ج3. چ5. تهران: امیرکبیر.

هجویری، ابوالحسن علی‌بن عثمان. 1387. کشف‌المحجوب. تصحیح محمود عابدی. چ4. تهران: توس.