بررسی رد پای اساطیر در رمان آتش بدون دود بر اساس نظریه ترامتنیت ژرار ژنت

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 8، دوره 16، شماره 59، تیر 1399، صفحه 201-237   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

رویا نوین¹؛ حمیدرضا فرضی^{* 2}؛ علی دهقان²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز

²دانشیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز

چکیده

اسطوره یکی از عناصر تأثیرگذار در ساختار و محتوای داستان‌های معاصر است. یکی از این داستان‌ها که با تأثیرپذیری از اسطوره‌ها به وجود آمده است، رمان آتش بدون دود از نادر ابراهیمی است که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است. روش پژوهش توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانه‌ای است و هدف از آن، بررسی رد پای اساطیر در این رمان بر اساس نظریه ترامتنیت ژنت است. فرض نگارندگان این بوده که نویسنده در ساختار و محتوای اثر خود، آگاهانه از عناصر اساطیری استفاده کرده و با آن‌ها رابطة بینامتنی برقرار کرده است. مبتنی بر این ایده و بر اساس نظریة ترامتنیت ژنت، تأثیرپذیری نویسنده از متون اساطیری و حماسی ـ به‌ویژه شاهنامه ـ اثبات و نتایج زیر حاصل شده است: داستان‌های اساطیری و حماسی، از جمله رستم و سهراب، فریدون، سیاوش، بانوگشسب...، و عناصر اساطیری، از قبیل تقدّس درخت، تبدیل به گیاه‌شدن قهرمان و... در شکل‌گیری این رمان نقش داشته‌اند که بنا بر تقسیم‌بندی ترامتنیت ژنت در پنج زیر مجموعة پیرامتنیت، بینامتنیت، فرامتنیت، سرمتنیت و بیش‌متنیت مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

کلیدواژه‌ها

اساطیر؛ شاهنامه؛ آتش بدون دود؛ ترامتنیت؛ ژنت

مراجع

کتابنامه

آلن، گراهام. 1395. بینامتنیت. ترجمة پیام یزدانجو. تهران: نشر مرکز.

ابراهیمی، نادر. 1373. «ما بر سر بزرگ‌ترین گنجینۀ ادبیات داستانی جهان نشسته‌ایم؛ گفت‌وگو با نادر ابراهیمی». ادبیات داستانی. ش23.

ــــــــــــ . 1376. «غوطه خوردنی غریب در داستان: گفت‌وگو با نادر ابراهیمی». ادبیّات داستانی. ش43.

ـــــــــــــ‌ . 1386. آتش بدون دود. 7 جلد. تهران: روز جهان.

احمدی، بابک. 1386. ساختار و تأویل متن. تهران: نشر مرکز.

اسلامی ندوشن، محمّدعلی. 1370. جام جهان‌بین (مجموعه مقالات). تهران: جامی.

امامی، علیرضا و همکاران. 1396. «بررسی و تحلیل روابط ترامتنی رمان نوشدارو با شاهنامه». مجلۀ ادب فارسی. ش19. صص151ـ133.

بانوگشسب‌نامه. 1393. تصحیح روح‌انگیز کراچی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

بولن، شینودا. 1386. نمادهای اسطوره‌ای و روانشناسی زنان. ترجمة آذر یوسفی. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

تودوروف، تزوتان. 1396. منطق گفت‌وگویی میخاییل باختین. ترجمۀ داریوش کریمی. تهران: نشر مرکز.

چندلر، دانیل. 1387. مبانی نشانه‌شناسی. ترجمۀ مهدی پارسا. تهران: سورۀ مهر.

حسن‌زاده میرعلی، عبدالله و همکاران. 1395. «روابط بینامتنی رمان فریدون سه پسر داشت با داستان فریدون در شاهنامه». دوفصلنامة علوم ادبی. ش9. صص83ـ55.

حسن‌زاده میرعلی، عبدالله و همکاران. 1395. «روابط بینامتنی رمان کیخسرو با داستان پادشاهی کیخسرو در شاهنامه». پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی. ش23. صص87ـ61.

خاقانی، افضل‌الدین. 1373. دیوان. تصحیح ضیاءالدین سجادی. تهران: زوّار.

خانلری، زهرا. 1386. فرهنگ ادبیات فارسی. تهران: توس.

دادگی، فرنبغ. 1390. بندهش. گزارش مهرداد بهار. تهران: توس.

درویشیان، علی‌اشرف و رضا خندان. 1382. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج14. تهران: کتاب و فرهنگ.

دوبوکور، مونیک. 1387. رمزهای زنده‌جان. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: نشر مرکز.

رضوانیان، قدسیه و حمیده نوری. 1388. «راوی در رمان آتش بدون دود». پژوهش‌های زبان و ادبیّات فارسی. دورة جدید. ش4. صص94ـ79.

شمیسا، سیروس. 1383. انواع ادبی. تهران: فردوس.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1382. فرهنگ نمادها. ج3. ترجمۀ سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

صادقی سهل­آباد، زینب و محبوبه مباشری. 1398. «بررسی ریشه­های ایرانی و روابط بینامتنی در داستان خلیل اثر لشانید لئوناف، نویسندۀ روسی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س15. ش57. صص171ـ145.

صادقی، معصومه و همکاران. 1395. «تحلیل بینامتنی رمان آتش بدون دود و تأثیر ادبیات کهن فارسی در آن». مجلۀ ادبیّات پارسی معاصر. س6. ش4. صص94ـ69.

فرخی، باجلان. 1392. اسطوره و آیین. تهران: افکار.

فردوسی، ابوالقاسم. 1379. شاهنامه. ج1، 2، 3، 6. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.

فریزر، جیمز. 1383. شاخة زرین. ترجمة کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

کراسنوولسکا، آنا. 1371. «قهرمانان قصة حماسی ایرانی». پیوست دستور زبان داستان. اثر احمد اخوت. اصفهان: نشر فردا.

محمّدزاده، فرشته. 1396. «تحلیل بینامتنی راحة‌الصدور و شاهنامه بر مبنای ترامتنیت ژرار ژنت». متن‌شناسی ادب فارسی. ش33. صص120ـ107.

مختاری، مسرور و همکاران. 1388. «رابطۀ بینامتنیت میان سوانح­العشاق و عبهرالعاشقین». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش36. صص316ـ285.

میرعابدینی، حسن. 1383. صد سال داستان نویسی در ایران. ج1. تهران: چشمه.

نامور مطلق، بهمن. 1386. «ترامتنیت، مطالعة روابط یک متن با دیگر متن‌ها». پژوهشنامۀ علوم انسانی. ش56. صص98ـ83.

ـــــــــــــ‌ . 1390. درآمدی بر بینامتنیت، نظریه‌ها و کاربردها. تهران: سخن.

ـــــــــــــ‌ . 1395. بینامتنیت از ساختارگرایی تا پسامدرنیسم. تهران: سخن.

نظامی گنجوی. 1366. خسرو و شیرین. تصحیح بهروز ثروتیان. تهران: توس.

واحدودست، مهوش. 1387. نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه. تهران: سروش.

واعظ کاشفی، حسین. 1388. انوار سهیلی. تصحیح محمّد روشن. تهران: صدای معاصر.